موسسه علمی فرهنگی نقطه اسرار پردیس

الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار؛ چهارمین کتاب از کتب اربعه و مجموعه‌ای روایی از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د۴۶۰ق /۱۰۶۸م) معروف به شیخ الطائفه.
محتوا
این کتاب مشتمل بر احادیث فقهی است و مختصرتر از تهذیب الاحکام است. ترتیب ابواب الاستبصار بدین صورت است که دو جزء نخست آن (بخش اول و دوم) به مباحث عبادات (به جز جهاد) و جزء اخیر (بخش سوم) به دیگر ابواب فقهی مانند عقود، ایقاعات، احکام تا حدود و دیات اختصاص داده شده است.
برپایه آماری که مؤلف خود از احادیث یاد شده در الاستبصار به دست داده، شمار آن‌ها ۵۵۱۱ است،[۱] حال آن‌که در چاپ تحقیقی از کتاب الاستبصار، شماره احادیث به ۵۵۵۸ حدیث بالغ شده است و چنین اختلافی در شماره می‌تواند به شیوه شمارش درمورد پاره‌ای از احادیث خاص مربوط گردد.[۲]
شیخ طوسی در دو جزء نخست تقریبا این احادیث را با اسانید آن‌ها ثبت و ضبط کرده است اما در جزء اخیر، اسانید به اختصار آمده، و به سبک کتاب تهذیب الاحکام و بیش‌تر به سبک ابن بابویه در کتاب من لایحضره الفقیه، اسناد روایات به اصول روایی در پایان اثر آمده است.[۳]
هدف از تألیف
برخی از علما و شاگردان شیخ طوسی از ایشان درخواست کردند تا کتابی بنویسد که در آن روایات متعارض و مخالف را جمع آوری کند و به بررسی آن‌ها بپردازد و روایات صحیح و غیر صحیح را مشخص نماید. شیخ طوسی در این کتاب ابتدا روایاتی را که معتبر و صحیح می‌داند، آورده و سپس به روایات مخالف اشاره کرده و سعی داشته که روایتی را از قلم نیندازد، پس از آن نیز به جمع میان روایات و بررسی آن‌ها پرداخته است.
شیوه تألیف
طوسی در این اثر علاوه بر این‌که احادیث مربوط به هر باب را در یکجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتوایی آن‌ها نیز عنایت داشته، و در باب باب آن پیشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری میان احادیث، یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر ارائه کرده است. شیوه‌های جمع بین احادیث و رفع ناهمخوانی‌ها که در فقه شیخ طوسی جایگاهی ویژه دارد، به خصوص در کتاب الاستبصار او بازتاب یافته است.
از همین رو، این کتاب را نمی‌باید تنها یک مجموعه محض از احادیث به شمار آورد و ارزش فقهی آن را از نظر دور داشت. ترتیب ابواب الاستبصار نیز همانند دیگر کتب اربعه، برپایه طبقه بندی معمول در آثار فقهی صورت گرفته است.
اگرچه شیخ طوسی در تألیف الاستبصار تا حد زیادی بر تألیف پیشین خود – تهذیب الاحکام – اتکا داشته است، اما الاستبصار از نظر هدف کلی تألیف، هم از دیدگاه باب بندی و هم از نظر شیوه ترتیب احادیث در هر باب ویژگی‌های خود را داراست و اثری مستقل شناخته می‌شود.
این استقلال در فهرستی که مؤلف از آثار خود به دست داده است[۴]و هم در کلام عالم معاصرش نجاشی[۵]به روشنی تأیید شده است.
ویژگی ها
این کتاب اولین کتابی می‌باشد که برای جمع بین روایات مخالف نگاشته شده است.
کتاب استبصار، علاوه بر اعتبار بالا، از جامعیت خوبی نیز برخوردار است، به حدی که ابن طاووس می‌گوید: اگر درباره مسئله‌ای روایت مخالف باشد، حتماً در کتاب استبصار نیز باید به آن اشاره شده باشد.
در آغاز هر باب، نخست به روایات معتبر یا مورد قبول اشاره شده و پس از آن روایات دیگر مطرح شده‌اند.
کتاب شامل همه ابواب فقهی نیست و فقط به ابوابی اشاره می‌کند که در آن روایات مخالفی وارد شده باشد، ولی ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتاب‌های فقهی است، یعنی از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان می‌پذیرد.
جایگاه
این کتاب از معتبرترین مجموعه‌های روایی شیعه به شمار می‌آید و هر فقیه و مجتهدی هنگام استنباط احکام شرعی باید به روایات این کتاب توجه داشته باشد.
کتاب استبصار یکی از کتب اربعه و در ردیف کتاب کافی شیخ کلینی و کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق و تهذیب الاحکام، کتاب دیگر شیخ طوسی، است و شیخ این کتاب را بعد از کتاب تهذیب الاحکام نگاشته است.
با توجه به اهمیت و ارزش کتاب استبصار نام آن پیوسته در فهرست کتاب‌ها بوده و علما و فقهای شیعه روایت آن را به یکدیگر اجازه می‌داده‌اند.
چاپ و نشر
این کتاب، به وسیله انتشارات دارالکتب الاسلامیه، در تهران در ۴ جلد، به قطع وزیری و در سال ۱۳۹۰ق چاپ و منتشر شده است.
الاستبصار یک بار در ۱۳۰۷ق در ۳ جلد در لکهنو (هند) به چاپ سنگی رسید و بار دیگر در سال‌های ۱۳۱۵-۱۳۱۷ق در تهران تجدید چاپ شد.
چاپ تحقیقی آن به کوشش حسن موسوی خرسان و به اهتمام محمد آخوندی در نجف (۱۳۷۵-۱۳۷۶ق) در ۴ مجلد (جزء سوم در ۲ مجلد) منتشر شد و بارها تجدید چاپ گردید.
نسخ کهن
درباره نسخ کهن الاستبصار، نخست باید از نسخه‌ای ناقص یاد کرد که به گزارش آقابزرگ تهرانی[۶] در کتابخانه سیدهادی کاشف الغطاء در نجف به خط جعفر بن علی مشهدی وجود داشته است. برپایه این گزارش، نسخه یاد شده با دستخط شیخ طوسی مقابله شده، و تاریخ فراغ از آن ۵۷۳ق بوده است.
سپس باید به نسخه‌ای محفوظ در کتابخانه مرعشی اشاره کرد که در قرن هشتم قمری کتابت شده است.[۷]
شروح و تعلیقات
تألیف آثاری به عنوان شرح، تعلیقه یا حاشیه بر الاستبصار از اواخر قرن دهم قمری به‌طور شاخص دیده می‌شود، از مهم‌ترین آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

حاشیه‌ای از محمدبن علی بن حسین عاملی، صاحب مدارک الاحکام (د ۱۰۰۹ق) که به‌همراه متن الاستبصار در نسخه روضاتی محفوظ مانده است.[۸]
حاشیه‌ای از حسن بن زین الدین عاملی، صاحب معالم الدین (د ۱۰۱۱ق) که افندی در ریاض العلماء از آن یاد کرده است.[۹]
حاشیه‌ای از محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی صاحب منهج المقال (د ۱۰۲۸ق) که نسخ آن در نجف و مشهد نشان داده شده است.[۱۰]
استقصاء الاعتبار، که شرحی است از ابوجعفر محمد بن حسن بن زین الدین عاملی (د ۱۰۳۰ق) و آقابزرگ تهرانی نسخی چند از آن را معرفی کرده است.[۱۱]
مناهج الاخبار، که شرحی است از کمال الدین (یا نظام الدین) احمد بن زین العابدین عاملی.[۱۲]
شرحی از ملا محمدامین استرآبادی (د ۱۰۳۶ق)[۱۳]
تعلیقه‌ای از میرمحمدباقر استرآبادی، معروف به میرداماد (د ۱۰۴۰ یا ۱۰۴۱ق)، که گاه از آن به شرح نیز تعبیر شده است. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه سپهسالار تهران و کتابخانه چستربیتی در دوبلین موجود است.[۱۴]
جامع الأخبار فی ایضاح الاستبصار، که شرحی است از شیخ عبداللطیف بن علی بن احمد بن ابی جامع حارثی (د ۱۰۵۰ق) شاگرد شیخ بهایی.[۱۵]
کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، که شرحی است از الاستبصار تألیف سید نعمت الله جزایری (د ۱۱۱۲ق) و نسخه‌های خطی متعددی از آن را آقابزرگ تهرانی نشان داده است.[۱۶]
نکت الارشاد در شرح استبصار، نوشته شهید اول محمد بن مکی.
شرح استبصار، نوشته سید میرزا حسن بن عبدالرسول حسینی زنوزی.
شرح استبصار، نوشته امیر محمد بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی.[۱۷]
پانویس
طوسی، الاستبصار، ج۴، ص۳۴۲
بجنوردی، ج۸، ص۳۲۹۶، ذیل مدخل
حلی ج۱، ص۲۷۶؛ دانش پژوه، ج۳، ص۱۰۸۶-۱۰۸۷
طوسی، الفهرست، ج۱، ص۲۴۰
نجاشی، ج۱، ص۴۰۳
آقابزرگ تهرانی، ج۲، ص۱۴ – ۱۵
کتابخانه مرعشی، نسخ خطی، ج۴، ص۳۸۶-۳۸۷
آقابزرگ تهرانی، ج۲، ص۱۶
افندی، ج۱، ص۲۳۲
فاضل محمود، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰
آقابزرگ تهرانی، ج۲، ص۳۰-۳۱
کتابخانه آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۱۸۲
آقابزرگ تهرانی، ج۱۳، ص۸۳
ابن یوسف شیرازی، ج۱، ص۲۴۴؛ آقابزرگ تهرانی، ج۱۳، ص۸۳
آقابزرگ تهرانی، ج۵، ص۳۷- ۳۸
آقابزرگ تهرانی، ج۱۸، ص۱۷
دائره المعارف بزرگ اسلامی، ذیل واژه الاستبصار
منابع
آقابزرگ تهرانی، الذریعه
ابن یوسف شیرازی، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، تهران
افندی عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم
دائره المعارف بزرگ اسلامی
دانش پژوه، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران
طوسی، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف
طوسی، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف
حلی، رجال، نجف.
فاضل محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه جامع گوهرشاد، مشهد
کتابخانه آستان قدس، فهرست
ویکی شیعه