واقعه غدیر از مهم‌ترین وقایع تاریخ اسلام است که در آن، پیامبر اسلام(ص) هنگام بازگشت از حجه الوداع در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم قمری در مکانی به نام غدیر خم، امام علی(ع) را ولی و جانشین خود معرفی کرد و حاضران که بزرگان صحابه نیز در میان‌شان بودند در آنجا با امام علی (ع) بیعت کردند.
این معرفی بنا به دستور الهی در آیه تبلیغ بود. این آیه، کمی قبل از ۱۸ ذی الحجه سال دهم قمری نازل شد که به پیامبر(ص) دستور می‌داد آنچه خداوند بر او نازل کرده، ابلاغ کند و اگر پیامبر این کار را نکند، رسالتش را انجام نداده است. سپس آیه اکمال نازل شد که می‌گفت: امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.
معصومان(ع) به حدیث غدیر استناد کرده‌اند و شاعران بسیاری ـ از دوران امام علی(ع) تا به امروز ـ درباره آن شعر سروده‌اند. از مهم‌ترین آثار درباره این واقعه و حدیث غدیر، کتاب الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب از علامه امینی است. پیامبر(ص) و دیگر معصومان این روز را عید خوانده‌اند و مسلمانان، به‌ویژه شیعیان این روز را جشن می‌گیرند.
سفر حج
نوشتار اصلی: حجه الوداع
بنابر روایات، پیامبر (ص) چهار شب[۱] و به قول برخی دیگر پنج شب[۲] از ذیقعده سال دهم هجری مانده بود که همراه هزاران نفر برای ادای مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد (برخی این تعداد را تا هفتاد هزار نفر هم گفته‌اند).[۳] این سفر رسول خدا (ص)، حجه الوداع، حجه الاسلام و حجه البلاغ نامیده می‌شود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام در یمن بود[۴] و هنگامی که از تصمیم پیامبر (ص) برای سفر حج آگاه شد، همراه عده‌ای به سمت مکه حرکت نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول خدا (ص) پیوست.[۵] اعمال حج پایان یافت و پیامبر (ص) همراه مسلمانان مکه را ترک و به طرف مدینه حرکت کرد.
نزول آیه تبلیغ
نوشتار اصلی: آیه تبلیغ
مسلمانان حج‌گزار پنج شنبه ۱۸ ذی الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر (ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا (ص) امر نمود تا علی (ع) را به عنوان ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کند.[نیازمند منبع]
پس از نزول این آیه، پیامبر (ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌کنند، به محل غدیر بازگردند و کسانی که عقب مانده‌اند، به کاروان در غدیر خم، ملحق شوند.[۶]
ایراد خطبه
نوشتار اصلی: خطبه غدیر
پیامبر (ص) پس از ادای نماز ظهر، خطبه‌ای ایراد کرد که به خطبه غدیر مشهور شد و در ضمن آن فرمود:
«حمد و ستایش مخصوص خداوند است و از او یاری می‌خواهیم و به او ایمان داریم و از شر نفس‌هایمان و زشتی‌های کردارمان، به او پناه می‌بریم… خداوند لطیف و خبیر مرا خبر داد که من به زودی (به سوی او) فرا خوانده می‌شوم و (دعوت او را) اجابت خواهم نمود… من پیش از شما در کنار حوض (حوض کوثر) حاضر می‌گردم و شما در کنار آن بر من وارد می‌گردید، پس بنگرید که پس از من چگونه درباره ثقلین رفتار می‌کنید؛ ثقل اکبر کتاب خداست… و ثقل دیگر، عترت من است…»
سپس رسول خدا (ص)، دست علی (ع) را بلند نمود تا مردم او را ببینند و فرمود:
«ای مردم، آیا من از خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار‌تر نیستم؟” مردم پاسخ دادند: “آری، ای رسول خدا.” حضرت فرمود: “خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین‌ام و من به خود شما، به ولایت [سرپرستی] شما سزاوار ترم. پس هر کس که من مولای اویم، علی مولای اوست.” رسول خدا (ص) سه بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: “خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن هر کسی را که علی را دوست دارد و او را مولای خود بداند و دشمن بدار هر کسی را که او را دشمن میدارد و یاری نما هر کسی را که او را یاری مینماید و به حال خود رها کن هر کس را که او را وا می‌گذارد.” سپس خطاب به مردم فرمود: ” حاضران این پیام را به غایبان برسانند.» [۷]
نزول آیه اکمال
نوشتار اصلی: آیه اکمال
هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که دوباره جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند، آیه سوم سوره مائده نازل شد که به آیه اکمال مشهور است. در بخشی از آیه آمده است: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً؛ امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.»
تصویر بیعت کردن مسلمانان با حضرت علی(ع) در واقعه غدیر خم در کتاب حبیب السیر که توسط غیاث‌الدین خواندمیر در هرات در قرن دهم هجری و شانزدهم میلادی تهیه شده است.
بیعت کردن مسلمانان با حضرت علی(ع) در واقعه غدیر خم در کتاب حبیب السیر که توسط غیاث‌الدین خواندمیر در هرات در قرن دهم هجری و شانزدهم میلادی تهیه شده است.
تبریک به امام علی(ع)
نوشتار اصلی: امیرالمؤمنین (لقب)
در این هنگام، مردم به امیر مؤمنان(ع) تهنیت گفتند. از جمله کسانی که پیشاپیش سایر صحابه، به امام علی(ع) تهنیت گفتند، ابوبکر و عمر بودند. عمر پیوسته خطاب به امیر مؤمنان(ع) می‌گفت: بر تو گوارا باد! ای پسر ابوطالب!، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.[۸]
پیامبر(ص) نیز دستور داد خیمه‌ای برای علی(ع) برپا کردند و به مسلمانان فرمان داد دسته دسته خدمت ایشان برسند و به عنوان امیرمؤمنان به او سلام دهند و همه مردم حتی همسران رسول خدا(ص) و همسران مسلمانان، دستور پیامبر(ص) را عملی ساختند.[۹]
تعداد حاضران
درباره تعداد افراد حاضر در غدیر خم اختلاف نظر است. تعداد حاضران را ده هزار نفر،[۱۰] دوازده هزار نفر،[۱۱] هفده هزار نفر،[۱۲] هفتاد هزار نفر[۱۳] و ۱۲۰هزار نفر[۱۴] گفته‌اند.
با توجه به گنجایش جمیعت در فضای غدیرخم و جمعیت مدینه در سال دهم هجری، همچنین با در نظر گرفتن جمعیت حاضر در مکه در هنگام حجه الوداع می‌توان گزارش مبنی بر حضور ده هزار نفر در غدیر خم را مستندتر دانست.[۱۵]
راویان غدیر
حدیث غدیر در منابع شیعه و سنی نقل شده است و برخی از بخش‌های حدیث، مانند «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» متواتر است.[۱۶] صحابه و تابعان پرشماری حدیث را نقل کرده‌اند.
راویان حدیث غدیر بسیارند، از جمله:
اهل بیت یعنی امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع).
سپس نام حدود ۱۱۰ تن از صحابه پیامبر(ص) به چشم می‌خورد از جمله: عمر بن خطاب،[۱۷] عثمان بن عفان،[۱۸] عایشه بنت ابوبکر،[۱۹] سلمان فارسی،[۲۰] ابوذر غفاری،[۲۱] زبیر بن عوام،[۲۲] جابر بن عبدالله انصاری،[۲۳] عباس بن عبدالمطلب،[۲۴] ابوهریره[۲۵] و… که تمامی آنان در محل غدیر حاضر بوده‌اند و حدیث غدیر را بدون واسطه نقل می‌کنند.
همچنین حدیث غدیر از ۸۳ تن از تابعین نقل شده است،[نیازمند منبع] از جمله آنان: اصبغ بن نباته[۲۶]، عمر بن عبدالعزیز(خلیفه اموی)[۲۷].
پس از تابعین، در میان علمای اهل تسنن از قرن دوم تا قرن چهاردهم، ۳۶۰ تن، حدیث غدیر را نقل کرده‌اند، از جمله: امام شافعیان،[۲۸] امام حنبلیان،[۲۹] احمد بن شعیب نسائی،[۳۰] ابن مغازلی،[۳۱] احمد بن عبدالله[۳۲]، احمد بن عبدربه[۳۳]
در بین محدثان و عالمان شیعه نیز افراد فراوانی حدیث غدیر را در کتب مختلف، روایت کرده‌اند، از جمله آنان: شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی و… می‌باشند.[۳۴]
بسیاری حدیث غدیر را حدیث حسن و عده‌ای نیز آن را صحیح می‌دانند.[۳۵] همچنین همه محدثان شیعه و برخی از بزرگان اهل تسنن، حدیث غدیر را حدیثی متواتر می‌شمارند.[۳۶]
آیات نازله درباره غدیر
طبق نظر مفسران شیعه[۳۷] و سنی،[۳۸] چند آیه در قرآن کریم درباره ماجرای غدیر در حجه الوداع نازل شده است:
آیه ۳ سوره مائده که به آیه اکمال معروف است، می‌فرماید: “الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروزست که دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم.”
آیه ۶۷ سوره مائده که آیه تبلیغ نامیده شده: “یا أیها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من النّاس؛ ای پیامبر، آنچه را از ناحیه پروردگارت به تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، اصلاً پیغام پروردگار را نرساندی و خدا تو را از (شر) مردم، نگه میدارد.”
آیات ۱و ۲ سوره معارج:”سأل سائل بعذاب واقع للکافرین لیس له دافع”: پس از آنکه پیامبر مسأله ولایت علی ع را به مردم اعلان کرد، شخصی به نام نعمان بن حارث فهری نزد ایشان آمد و با حالت اعتراض به پیامبر گفت: ما را به توحید و قبول رسالتت و انجام جهاد و حج و روزه و نماز و زکات امر کردی. ماهم قبول کردیم. اما به این مقدار راضی نشدی تا اینکه این جوان را منصوب کردی و او را ولی ما قرار دادی. آیا آیا این اعلام ولایت از ناحیه خودت بوده، یا از سوی خدا؟ وقتی حضرت به او فرمود که از ناحیه خداوند است، با حالت انکار از خداوند خواست که اگر این حکم از جانب اوست، سنگی از آسمان بر سرش فرود آید. در این هنگام سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را درجا کشت و این آیه نازل شد.[۳۹]
غدیر در کلام معصومان
امام علی(ع) فرمود: “ای مسلمانان و مهاجران و انصار، آیا نشنیدید که رسول خدا (ص) روز غدیر خم چنین و چنان فرمود؟” همه مردم گفتند: آری.[نیازمند منبع]حضرت فاطمه (س) می‌فرماید: “گویی شما نمی‌دانید آنچه را که پیامبر در روز غدیرخم فرمود؟ سوگند به خدا، پیامبر در آن روز مقام ولایت و امامت را برای علی مقرر و استوار ساخت، تا رشته طمع شما را نسبت به این مقام قطع کند.”[۴۰]
امام حسن (ع) فرمود: “مسلمانان پیامبر (ص) را دیدند و از او شنیدند آن هنگام را که دست پدرم را در روز غدیر خم گرفت و خطاب به آنان فرمود: کسی که من مولی و رهبر او هستم، پس علی مولی و رهبر اوست.”[نیازمند منبع]امام حسین (ع) می‌فرماید: “رسول خدا (ص)، علی (ع) را به همه آداب نیک پرورش داد، وقتی که علی (ع) را در روح و روان خود استوار و محکم ساخت، مسئولیت امامت را به او واگذار کرد و در روز غدیر فرمود هرکه من مولی و رهبر اویم، پس علی مولی و رهبر اوست.”[نیازمند منبع]امام رضا (ع) فرمود: “روز غدیر در میان اهل آسمان مشهورتر است تا میان اهل زمین… اگر مردم ارزش این روز را می‌دانستند، بی‌تردید فرشتگان در هر روز ده بار با آنان مصافحه می‌کردند.”[۴۱]
شاعران غدیر
قرن اول قرن دوم قرن سوم قرن چهارم قرن پنجم قرن ششم قرن هفتم قرن هشتم قرن نهم قرن دهم قرن یازدهم قرن چهاردهم
امیرالمؤمنین (ع) کمیت بن زید ابوتمام طائی ابن طباطبای اصفهانی شریف رضی ابوالحسن فنجکردی ابوالحسن المنصور بالله ابن داود حلی ابن عرندس حلی ابراهیم بن کفعمی ابن أبی شافین البحرانی
حسان بن ثابت سید حمیری دعبل ابن علویه اصفهانی سید مرتضی اخطب خوارزمی مجدالدین بن جمیل جمال الدین خعی ابن داغر حلّی عزالدین عاملی زین الدین حمیدی
قیس انصاری عبدی کوفی ابواسماعیل علوی مفجّع مهیار دیلمی قاضی ابن قادوس ابوالحسن جزّار سریجی اوالی حافظ برسی حلّی شیخ حسین کرکی
عمرو بن عاص وامق نصرانی ابوقاسم صنوبری ابوعلی بصیر ابوالغارات ملک صالح قاضی نظام الدین صفی الدین حلّی ضیاء الدین الهادی شیخ بهائی
محمد حمیری ابن رومی ابوفراس ابوالعلی معرّی قطب الدین راوندی شمس الدین محفوظ بن وشاح شیبانی شافعی الحسن آل ابی عبدالکریم شیخ حر عاملی
حمانی افوه ابونجیب طاهر ابن جبر مصری ابوالمعالی القاضی جلیس بهاء الدین اربلی شمس الدین مالکی حسین بن شهاب کرکی[۴۲] محمد ثقفی تهرانی [۴۳]
عید غدیر در اسلام
نوشتار اصلی: عید غدیر
مسلمانان و به خصوص شیعه همواره روز غدیر را یکی از عیدهای بزرگ می‌دانند و این روز در میان ایشان به عید غدیر معروف و مشهور است.
تا جایی که بیعت با مستعلی بن مستنصر (از حاکمان مصر) در روز عید غدیر خم سال ۴۸۷ قمری صورت گرفت.[۴۴] همچنین از اهل سنت روایت شده که هر کس روز هیجدهم ذی الحجه را روزه بگیرد، خداوند ثواب روزه شش ماه را برای او می‌نویسد و این روز، همان روز عیدغدیر خم است.[۴۵]
رسول خدا(ص) فرمود : “روز غدیرخم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد، آن روز برادرم علی ابن ابی طالب را به عنوان پرچمدار امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم توسط او هدایت شوند، و آن روزی است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید.”[۴۶]
همچنین امام صادق(ع) می‌فرماید: “روز غدیرخم عید بزرگ خداست، خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است.”[۴۷]
منابع مطالعاتی غدیر
کتاب الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب
الغدیر، علامه امینی
عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار (حدیث الغدیر)، میر حامد حسین کنتوری لکنهویی
غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری
چهارده قرن با غدیر، محمد باقر انصاری
همگام با پیامبر در حجه الوداع، حسین واثقی
الغدیر و المعارضون، سید جعفر مرتضی عاملی
الغدیر فی الإسلام، محمد رضا فرج اللّه حلفی نجفی
شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم، سید محمدتقی نَقَوی
جستارهای وابسته
عید غدیر
خطبه غدیر
متن خطبه غدیر
پانویس
طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۴۷۴.
طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۴۸.
طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶.
حلبی، السیره الحلبیه، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۳۶۸، ۳۶۹.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۱.
نسائی، سنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۱۳۵.
عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴.
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷۶.
عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۳۲.
عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۹.
شعیری، جامع الاخبار، المطبعه الحیدریه، ص۱۰.
طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۶.
ابن جوزی، تذکره الخواص، ۱۳۷۶ق، ص۳۷.
امام، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، ص۳۸.
مطهری، امامت و رهبری، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۴-۱۱۳.
ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۳۹۸ق، ج۷، ص۳۴۹.
ابن عقده الکوفی، کتاب الولایه، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
ابن عقده الکوفی، کتاب الولایه، ص۱۵۲.
جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبه الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
جوینی، فرائدالسمطین، ۱۳۹۸ق، ج۱، ص۳۱۵.
ابن عقده الکوفی، کتاب الولایه، ۱۴۲۴ق، ص۱۵۰.
امینی، الغدیر، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ج۱، ص۵۷.
جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبه الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
جزری شافعی، أسنی المطالب، مکتبه الامام أمیرالمومنین، ص۴۸.
ابن اثیر، ج۳، ص۳۰۷.
ابونعیم، ج۵، ص۳۶۴
بیهقی، ج ۱، ص۳۳۷
احمد، ج ۱، ص۸۴، ۱۱۸ و ۳۳۱
نسائی، سنن الکبری، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۴۵.
ابن مغازلی، ص۱۶
احمد بن عبدالله، ص۶۷ و ۸۷
احمد بن عبدربه، ج ۲، ص۲۷۵
امینی، ج ۱، ص۱۴ به بعد
ترمذی، ج ۵، باب ۲۰
ابن کثیر، ج ۵، ص۲۳۳؛ طوسی، تلخیص الشافی، ج ۲، ص۱۶۸
طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۳، ص۴۳۵، ۵۸۸؛ طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۵، ص۱۹۳-۱۹۴.
الواحدی نیسابوری، أسباب النزول، ۱۹۹۱م، ص۱۳۹؛ الحاکم الحسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۰۰، ۲۴۹.
طبرسی، ج۱۰، ص۵۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ۱۳۶۴ق، ج۱۹، ص۲۷۸؛ ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ۱۴۲۲ق، ج۱۰، ص۳۵.
طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۸۰.
طوسی، مصباح المتهجد، المکتبه الاسلامیه، ج۲، ص۷۳۷.
رجوع کنید به: الغدیر، ج۲-۱۱.
شریف رازی، گنجینه دانشمندان(۱۳۵۳ش)، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵.
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۸۰.
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۸۴.
صدوق، امالی، ص۱۲۵
منابع
قرآن کریم
ابن اثیر، اسد الغابه، تحقیق محمد ابراهیم بنا، دارالشعب، قاهره.
ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
ابن جوزی، سویف بن قزاوغلی، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۶ش.
ابن عبد ربه، عقد الفرید،دار و مکتبه الهلال، بیروت.
ابن عقده الکوفی، احمد بن محمد، کتاب الولایه، تحقیق عبدالرزاق حرزالدین، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۴ق.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب، مکتبه اسلامیه، تهران.
ابوریحان بیرونی، آثار الباقیه، انتشارات ابن سینا، تهران.
ابو نعیم، حلیه الاولیاء، دارالکتاب العربی، بیروت.
احمد بن عبدالله طبری، ذخائر العقبی، مکتبه القدسی، قاهره.
احمد حنبل شیبانی، مسند احمد بن حنبل،دار احیاء التراث العربی، بیروت.
امام، سید جلال، «بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر»، در مجله تاریخ در آینه پژوهش، قم، موسسه امام خمینی، زمستان ۱۳۸۶، شماره چهارم.
امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بی‌تا.
بیهقی، مناقب الشافعی، تحقیق سید احمد صقر، مکتبه‌دار التراث، قاهره.
ترمذی، سنن ترمذی، دارالمعرفه، بیروت.
ثعالبی، ثمار القلوب، تحقیق ابراهیم صالح،دار البشائر، دمشق.
ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
جزری شافعی، محمد بن محمد، أسنی المطالب فی مناقب سیدنا علی بن أبی طالب، تحقیق محمدهادی امینی، اصفهان، مکتبه الامام أمیرالمومنین، بی‌تا.
الحاکم الحسکانی، عبیدالله بن عبدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، وزاره الثقافه و الإرشاد الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
حر عاملی، وسائل الشیعه، موسسه آل البیت، قم.
حلبی، علی بن ابراهیم، السیره الحلبیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، الطبعه الثانیه، ۱۴۲۷ق.
جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، موسسه المحمودی، ۱۳۹۸ق.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
ری شهری، موسوعه الامام علی ابن ابی طالب، دارالحدیث، قم.
شعیری، محمد بن محمد، جامع‌الاخبار، نجف اشرف، المطبعه الحیدریه، بی‌تا.
صدوق، امالی، تحقیق موسسه بعثت، موسسه بعثت، قم.
صدوق، خصال، تحقیق علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین، قم.
طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق.
طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق.
طبرسی، مجمع البیان، موسسه اعلمی للمطبوعات، بیروت.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت،دار التراث، ۱۳۸۷ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب العاملی، بیروت،دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
طوسی، تلخیص الشافی، تحقیق سیدحسین بحرالعلوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، تهران، المکتبه الاسلامیه، بی‌تا.
طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، مصحح هاشم رسولی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۶۴ش.
قمی، منتهی الامال، انتشارات نقش نگین، اصفهان.
متقی هندی، کنز العمال، موسسه الرساله، بیروت.
مجلسی، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت.
محب طبری، الریاض النضره،دار الندوه، بیروت.
مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، موسسه آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
مطهری، مرتضی، امامت و رهبری، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.
نسائی، احمد بن علی، سنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
الواحدی نیسابوری، علی بن أحمد، أسباب النزول الایات،دار و مکتبه الهلال، ۱۹۹۱م.
شریف‌رازی، محمد، گنجینه دانشمندان(ج۴)، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۳ش.
