نماز عملی عبادی است که پنج بار در اوقات معینی از شبانه‌روز واجب است. نماز نخستین عبادتی است که بر پیامبر(ص) و پیروانش در مکه واجب شد همچنین در قرآن و متون دینی از آن به عنوان «ستون دین» و «شرط قبولی سایر اعمال» یاد شده است.
نماز باید رو به قبله خوانده شود و ذکرهای خاص و اعمالی مانند رکوع و سجده دارد. نماز به دو شکل فُرادا (فردی) و جماعت خوانده می‌شود.
علاوه بر نمازهای واجب روزانه، نمازهای مستحبی نیز وجود دارد که در روایات، برای آنها آثار و پاداش‌هایی در دنیا و آخرت بیان شده است. مهم‌ترینِ این نمازها، نماز شب و نافله‌های نمازهای واجب است.
واژه‌شناسی
نماز واژه‌ای فارسی است که برای «صلاه» به کار می‌رود. نماز به معنای خم شدن، سرفرودآوردن برای ستایش پروردگار، احترام و اظهار بندگی و اطاعت است.[۱] واژۀ قرآنی «صلاه» از ریشۀ «ص ل و» به معنای دعاست[۲] و جمع آن «صَلَوات» است.[۳] واژه «صلاه» در بعضی آیات[۴] به معنای دعا هم به کار رفته است.[نیازمند منبع]
جایگاه نماز
در قرآن ۹۸ بار به نماز پرداخته شده است[۵] در بسیاری از آیات به عنوان مهمترین و اولین عمل فردی و اجتماعی مؤمنان در کنار ایمان ذکر شده است.[۶] در آیات قرآن، نماز عامل بازدارندۀ از گناه،[۷] وسیلۀ فلاح و رستگاری،[۸] یاری کننده در مشکلات زندگی،[۹] و از سفارشات مهم خدا به پیامبران[۱۰] و از دغدغه‌های پیامبران الهی به ویژه در مورد خانواده‌شان بیان شده است.[۱۱] در قرآن از اولین ناله‌های دوزخیان ترک نماز[۱۲] و از نمازگزاران سهل‌انگار در نماز، در کنار تکذیب‌کنندگان دین یاد شده است.[۱۳]
در گفتار و عملکرد پیامبر(ص) و امامان نیز نماز جایگاه رفیعی دارد. در دو کتاب وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در این موضوع نقل شده است.[نیازمند منبع]
در روایات، از نماز با تعابیر مختلفی یاد شده است از جمله:
ستون دین[۱۴]
اولین واجب الهی[۱۵]
اولین عملی که مورد حسابرسی قرار می‌گیرد[۱۶]
معراج مؤمن[۱۷]
نور مؤمن[۱۸]
نشانه ایمان[۱۹]
بهترین وسیله تقرب به خدا[۲۰]
پرچم و نشانۀ اسلام[نیازمند منبع]
کلید بهشت[۲۱]
روشنایی چشم پیامبر(ص)[۲۲]
بهترین اعمال[۲۳]
اولین سؤال قیامت[۲۴]
وسیلۀ شناخت شیعیان واقعی[۲۵]
همنشین انسان در تاریکی قبر[۲۶]
توشۀ آخرت[۲۷]
وسیلۀ استجابت دعا[۲۸]
وسیلۀ طهارت روح[۲۹]
دژی در مقابل شیطان[۳۰]
امام سایر اعمال[۳۱]
دور کننده از کبر[۳۲]
کفارۀ گناهان[۳۳]
وسیله راندن شیطان[۳۴]
عامل نورانیت منزل[۳۵]
رفع بلا[۳۶]
برطرف کردن اندوه[۳۷]
جواز عبور از پل صراط[۳۸]
آثار ترک نماز
و برای سستی یا ترک نماز نیز عواقبی بیان شده است از جمله:
عامل دوزخی شدن[۳۹]
نشانه کفر و نفاق[۴۰]
باعث حسرت بی‌حاصل در برزخ[۴۱]
محروم ماندن از شفاعت[۴۲]
بی‌برکت شدن عمر
بی‌برکت شدن مال
بی‌نور شدن چهره
پاداش نداشتن اعمال
مرگ با خواری
عدم استجابت دعا
عدم استجابت دعای دیگران در حقش
ظلمت و فشار قبر
حساب سخت و عذاب دردناک قیامت
محروم شدن از لطف خدا.[۴۳]
تاریخچه نماز
نماز از عباداتی است که در تمام شریعت‌ها وجود داشته هرچند که گونه‌های آن بر حسب شریعت‌های مختلف متفاوت بوده است.[۴۴] در قرآن از نماز حضرت ابراهیم(ع)،[۴۵] اسماعیل،[۴۶] اسحاق، موسی،[۴۷] زکریا،[۴۸] عیسی،[۴۹][۵۰] شعیب[۵۱] و لقمان حکیم[۵۲] و در روایات از نماز حضرت آدم[۵۳] حضرت موسی(ع)[۵۴] و بسیاری دیگر از انبیا یاد شده است.
نماز در یهودیت «تفیلا» و در جمع تفیلیم یا تفیلوت خوانده می‌شود و احکام آن در سیدور یا بخش‌های «میشنا» (کتب سنتی دعای دین یهود) آمده است. معمولا در هر روز سه نماز خوانده می‌شود و در روز شبات (شنبه) و سایر روزهای مقدس، فرقه‌های اُرتُدُکس و محافظه کار نماز دیگری به نام موسف می‌خوانند.[نیازمند منبع]
نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاص تثلیث (پسر یا روح القدس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحی نماز به صورت‌های مختلف گزارده می‌شود. نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش سرایی) باشد مانند مراسم عشای ربانی و یا به صورت فردی برگزار شود.[نیازمند منبع]
وجوب نمازهای پنج‌گانه (یومیه)، در شب معراج و حدود ۱۸ ماه پیش از هجرت پیامبر(ص) به مدینه اتفاق افتاد. این نمازها همگی دو رکعتی بودند که در سال اول هجری هفت رکعت به آنها اضافه شد.[۵۵][۵۶] البته در سال‌های آغازین اسلام و در دوران دعوت مخفیانه، پیامبر اکرم(ص) به همراه امام علی(ع) و حضرت خدیجه(س) نماز می‌خواندند.
اقسام نماز
نماز از عبادات است اقسام آن در اسلام عبارتند از: نمازهای واجب و نمازهای مستحب.
نمازهای واجب
نوشتار اصلی: نمازهای واجب
فقها، نمازهای واجب را شش مورد ذکر کرده‌اند:
نمازهای روزانه که ۱۷ رکعت در شبانه‌روز خوانده می‌شود. در برخی روایات[۵۷] و منابع فقهی[۵۸] به این نمازها، فریضه اطلاق شده است.
نماز آیات
نماز میت
نماز طواف واجب
نماز قضای پدر بر پسر بزرگ‌تر،[یادداشت ۱]
نماز‌ی که به واسطه اجاره، نذر، قسم و عهد واجب می‌شود.[۵۹]
نمازهای مستحب
نافلۀ نمازِ زمان رکعت ها توضیحات
صبح قبل از نماز ۲ —
ظهر قبل از نماز ۸ چهار نماز دو رکعتی. در سفر نباید خواند.
عصر قبل از نماز ۸ چهار نماز دو رکعتی. در سفر نباید خواند.
مغرب بعد از نماز ۴ دو نماز دو رکعتی
عشاء بعد از نماز ۲ دو رکت نشسته (نماز وُتَیرِه).[۶۰]
نوشتار اصلی: نمازهای مستحب
در اسلام، علاوه بر نمازهای واجب، نمازهای مستحبی فراوانی قرار داده شده است[۶۱] در مفاتیح الجنان بسیاری از این نمازها گردآوری شده است.[۶۲]
از مهمترین نمازهای مستحبی نماز شب است.[۶۳] این نماز بر پیامبر اکرم(ص) واجب بوده[۶۴] و در روایات توصیه‌های فراوانی به آن شده است.[۶۵] نافله‌های روزانه نیز در روایات به عنوان کامل‌کننده نمازهای روزانه و جبران عدم حضور قلب در آنها معرفی شده است.[۶۶]
از دیگر نمازهای مستحبی می‌توان از نماز عید فطر و قربان در زمان غیبت،[۶۷] نماز جعفر طیار،[۶۸] نماز اِستِغاثِه،[۶۹] نماز غفیله[۷۰] و نماز شب اول قبر[۷۱] نام برد.
احکام نماز
در منابع فقهی برای نماز، احکام خاصی ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.[۷۲]
آداب نماز
آداب و مستحبات زیادی برای نماز بیان شده است که برخی از آنها عبارتند از: نماز اول وقت، زینت کردن به هنگام نماز، نماز را در مسجد و به جماعت خواندن، دعا کردن در آغاز نماز، حضور قلب و خشوع.[۷۳] پس از نماز نیز دعاها[۷۴] و مستحبات فراوان بیان شده است از جمله: سه بار تکبیر گفتن، آیت الکرسی خواندن، تسبیحات حضرت زهرا(س)، استغفار و سجده شکر.[۷۵] در ابتدای کتاب مفاتیح الجنان بسیاری از این آداب بیان شده است.[۷۶]
واجبات نماز
واجبات نماز ۱۱ چیز است: ۱-نیت، ۲-قیام (ایستادن)، ۳-تکبیره الاحرام، ۴-رکوع، ۵-سجده، ۶-قرائت حمد و سوره، ۷-ذکر (مثل ذکر رکوع یا سجده)، ۸-تشهد، ۹-سلام، ۱۰-ترتیب، ۱۱-موالات (یعنی پی در پی بودن اجزای نماز).[۷۷]
پنج مورد اول ارکان نماز هستند که اگر آنها از روی عمد یا به اشتباه کم یا زیاد شوند، نماز باطل می‌شود؛ ولی در غیر رکن، تنها زیاد و کم کردن عمدی آنها باعث باطل شدن نماز می‌گردد.[۷۸]
نحوه نماز خواندن
قبل از شروع به نماز باید مقدمات آن را فراهم کرد: ابتدا وضو (در صورت عذر داشتن، غُسل یا تیمم) انجام می‌شود. سپس با لباس مناسب و بدن پاک رو به قبله (کعبه در مکه) می‌ایستیم. مراحل نماز اینگونه است:
رکعت اول
با آرامش رو به قبله ایستاده و برای نماز نیت می‌کنیم. برای مثال: “دو رکعت نماز صبح به جا می‌آورم برای رضای خدا قُربهً اِلَی الله”
گفتن تکبیره الاحرام، یعنی دست‌ها را تا مقابل گوش بالا برده و می‌گوییم: ” اَللهُ أکبَر”
خواندن سوره حمد و به دنبال آن، سوره کامل دیگری مانند سوره توحید.
بعد از سوره به رکوع رفته و ذکر رکوع خوانده می‌شود: یک بار «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه؛ منزه است خدای بزرگ و ستایش مخصوص اوست» یا سه مرتبه “سُبْحانَ الله”.
بعد از رکوع، ایستاده و سپس به سجده می‌رویم. در سجده یک بار «سُبْحانَ رَبّیَ الْاَعلی وَ بِحَمْدِه؛ منزه است خدای بلند مرتبه و ستایش مخصوص اوست» یا سه مرتبه “سُبْحانَ الله” گفته می‌شود. سپس سر از سجده برداشته و می‌نشینیم و پس از آن دوباره به سجده رفته و همان ذکر را تکرار می‌کنیم.[نیازمند منبع]
رکعت دوم
بعد از سجدۀ دوم رکعت اول می‌ایستیم و دوباره حمد و سوره می‌خوانیم.(مانند رکعت اول)
پس از حمد و سوره، قنوت خوانده می‌شود. در قنوت می‌توان هر دعایی را خواند، مانند: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّار؛ خدایا در دنیا به ما خیر ونیکی عطا کن و در آخرت نیز به ما خیر و نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش نجات بده».
پس از قنوت به رکوع رفته و ذکر رکوع گفته می‌شود.(مانند رکعت اول)
بعد از رکوع، ایستاده و پس از آن دو سجده به جای آورده می‌شود.(مانند رکعت اول)
بعد از دو سجده در حالت نشسته تشهد خوانده می‌شود: «اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشَرِیکَ لَهُ، وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد؛ بر این حقیقت گواهی می‌دهم که محمَد بنده و پیامبر خداست. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست.»
در نمازهای دورکعتی مانند نماز صبح، پس از تشهد، سلام نماز خوانده شده و نماز پایان می‌یابد: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیکُمْ وَ رَحْمَهُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ؛ درود بر تو ای پیامبر، و رحمت و برکات خدا بر تو باد. درود بر ما و بر بندگان شایسته خدا باد. درود بر شما و رحمت خدا برشما باد.»
رکعت سوم و چهارم
اگر نماز سه رکعتی (مثل نماز مغرب) یا چهار رکعتی (مثل نماز ظهر) باشد، بعد از تشهد در رکعت دوم برخاسته و به جای حمد و سوره، تسبیحات اربعه سه مرتبه خوانده می‌شود: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لاإلهَ اِلّا اللّهُ وَ اللّهُ أکْبَر (خداوند متعال پاک و منزه است و حمد و ستایش مخصوص اوست. معبودی جز او نبوده و بر همه چیز برتری دارد.)
بعد از آن به رکوع و سجده می‌رویم، اگر نماز سه رکعتی بود بعد از دو سجدۀ رکعت سوم، تشهد و سلام گفته می‌شود ولی اگر نماز چهار رکعتی بود، بعد از سجده دوباره ایستاده و بعد از تسبیحات اربعه، رکوع، دو سجده و تشهد و در آخر سلام گفته می‌شود.
احکام اختصاصی نماز
برخی از احکام نماز چنین است:
طهارت: واجب است برای نمازهای واجب، وضو گرفته شود.[۷۹] در مواردی به جای وضو، تیمم باید کرد مانند پیدا نکردن آب یا ضرر داشتن آب.[۸۰]
مکان نمازگزار: برای مکان نمازگزار چند شرط بیان شده است از جمله اینکه مباح باشد(غصبی نباشد)، بی حرکت باشد، نجس نباشد، جای پیشانی از جای زانوها بیش از چهار انگشت بالاتر یا پایین‌تر نباشد.[۸۱]
لباس نمازگزار: نمازگزار اگر مرد باشد باید عورتین خود را بپوشاند و اگر زن باشد، باید تمام بدن بپوشاند، ولی گردی صورت و دست‌ها و پاها تا مچ لازم نیست.[۸۲]
نماز باید روبروی خانه کعبه(قبله) خوانده شود. کسی که از کعبه دور است، اگر طوری بایستد که بگویند رو به قبله نماز می‌خواند، کافی است.[۸۳]
نمازهای مستحب همگی دو رکعت دو رکعت خوانده می‌شوند مگر رکعت آخر نماز شب (نماز وِتر).[۸۴]
مبطلات نماز
موارد زیر موجب بطلان نماز می‌شود:
از بین رفتن یکی از شرایط در وسط نماز(مثلا بفهمد مکانش غصبی است)،
حدث اکبر یا اصغر،
دست گذاشتن روی همدیگر مانند اهل سنت،
برگشتن از قبله به سمت راست و چپ یا پشت،
صحبت کردن عمدی،
خنده با صدا و از روی عمد،
گریه عمدی با صدای بلند و برای کارهای دنیایی نه برای خدا و آخرت،[۸۵]
آمین گفتن پس از اتمام سوره حمد،
کاری که صورت نماز را برهم زند مانند بالا و پایین پریدن و دست زدن،
خوردن و آشامیدن،
شک در رکعت‌های نماز دو رکعتی و سه رکعتی یا دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی،
کم یا زیاد کردن ارکان نماز چه عمدی باشد و چه سهوی و یا کم و زیاد کردن عمدی غیرارکان.[۸۶]
نماز در مذاهب شیعه و اهل سنت
تفاوتهایی در کیفیت نماز بین شیعه و مذاهب اهل سنت وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از:
عنوان شیعه مالکی شافعی حنفی حنبلی
خواندن سوره حمد در دو رکعت اول نماز واجب است در تمام رکعات و در تمام نمازهای واجب و مستحب، واجب است در تمام رکعات و در تمام نمازهای واجب و مستحب، واجب است در دو رکعت اول واجب است در تمام رکعات واجب است[۸۷]
گفتن بسم الله اول سوره جزء سوره است و گفتنش واجب ترک بسم الله، مستحب است جزء سوره است و گفتنش واجب ترکش جایز است جزء سوره است و گفتنش واجب[۸۸]
قنوت مستحب است در تمام نمازها فقط در نماز صبح جایز است فقط در نماز صبح جایز است فقط در نماز وتر جایز است فقط در نماز وتر جایز است[۸۹]
جهر و اخفات جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است در نماز صبح، مغرب و عشاء، جهر مستحب است جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است جهر و اخفات، در هیچ کدام از نمازها، نه واجب است و نه مستحب جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء، لازم است.[۹۰]
تکتف حرام و به نظر مشهور مبطل نماز است جایز است، نه واجب و نه مستحب مستحب و سنت است مستحب و سنت است مستحب و سنت است.[۹۱]
گفتن آمین در انتهای سوره حمد حرام است و مبطل نماز مستحب است مستحب است مستحب است مستحب است[۹۲]
رکوع و طمأنینه خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است صرف خم شدن کفایت می‌کند و طمأنینه لازم نیست خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است[۹۳]
ذکر رکوع تسبیح در رکوع واجب است ذکر رکوع واجب نیست و مستحب است ذکر رکوع واجب نیست و مستحب است ذکر رکوع واجب نیست و مستحب است ذکر رکوع واجب است[۹۴]
قیام بعد از رکوع واجب است واجب است واجب است واجب نیست واجب است[۹۵]
اعضای سجده همه هفت عضو(پیشانی، کف دو دست، زانوها، دو انگشت شست پا) باید بر روی زمین قرار بگیرد فقط لازم است که پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضاء مستحب است فقط لازم است که پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضاء مستحب است فقط لازم است که پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضاء مستحب است همه هفت عضو به همراه بینی لازم است بر روی زمین قرار بگیرد[۹۶]
تسبیح و طمأنینه در سجده طمأنینه در سجده لازم است طمأنینه و آرامش در سجده لازم است طمأنینه و آرامش در سجده لازم است طمأنینه و آرامش در سجده لازم نیست طمأنینه و آرامش و گفتن تسبیح در سجده لازم است.[۹۷]
ذکر در سجده گفتن تسبیح در سجده واجب است ذکر سجده مستحب است ذکر سجده مستحب است ذکر سجده مستحب است ذکر سجده مستحب است[۹۸]
تشهد تشهد وسط و انتهای نماز واجب است تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است تشهد وسط نماز مستحب، و تشهد انتهای نماز واجب است تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است تشهد وسط و انتهای نماز واجب است[۹۹]
سلام انتهای نماز به نظر مشهور متأخرین واجب است واجب است واجب است مستحب است واجب است[۱۰۰]
شک در عدد رکعات نماز شک در بعد از رکعت دوم در نماز چهار رکعتی، بناء را بر اکثر می‌گذارد و نماز احتیاط می‌خواند در تمام نمازهای واجب، بنا را بر اقل می‌گذارد و نماز را ادامه می‌دهد در تمام نمازهای واجب، بنا را بر اقل می‌گذارد و نماز را ادامه می‌دهد در تمام نمازهای واجب، اگر اولین دفعه در عمرش است که شک می‌کند، نماز را از اول بخواند و در دفعات بعدی، بنا را بر اقل بگذارد در تمام نمازهای واجب، بنا را بر اقل می‌گذارد و نماز را ادامه می‌دهد[۱۰۱]
نماز مسافر در صورت وجود شرایط سفر، نمازهای چهار رکعتی باید شکسته خوانده شود بین قصر و اتمام مخیر است بین قصر و اتمام مخیر است حتما باید شکسته بخواند بین قصر و اتمام مخیر است[۱۰۲]
جمع بین نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء جایز است در حال سفر جایز است در حال سفر جایز است جایز نیست در حال سفر جایز است[۱۰۳]
حکمت و فلسفه‌های نماز
برای نماز حکمت‌ها و فلسفه‌های فراوانی بر شمرده‌اند که به گوشه‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
براساس آیه ۱۴ سوره طه و برخی روایات[۱۰۴] ذکر و یاد خدا هدف و غایت نماز شمرده شده است.[۱۰۵]
نماز تقویت کنندۀ روح بندگی است. انسان، حتی اگر در نماز حضور قلب نداشته باشد، همین که برای اطاعت فرمان الهی آن‌گونه که او می‌خواهد، عبادت او را انجام می‌دهد بندگی خود را نشان می‌دهد. می‌توان حمد و ثنای الهی را به زبان مادری و غیر از نماز هم انجام داد؛ ولی اینگونه عبادات گرچه پاداش داشته و عامل نزدیکی بنده به خداست؛ ولی از روح بندگی و اطاعت و تسلیم دربرابر خداوند، آن‌گونه که او می‌خواهد خالی است.[نیازمند منبع]
نماز وسیلۀ شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است. همانطور که انسان لازم است دست و بدن خود را بشوید لازم است روح و جان خود را نیز از آلودگی‌های غفلت که خواسته یا ناخواسته بر قلب عارض می‌شود پاک گرداند.[۱۰۶]
نماز سدی در برابر گناهان آینده است؛[۱۰۷] زیرا روح ایمان را در انسان تقویت می‌کند. در احادیث متعدد، افراد گناهکاری مثال زده شده‌اند که هم اهل معصیت بودند و هم اهل نماز، پیشوایان معصوم نماز آنها را مایۀ اصلاح و توبۀ آنها در آینده معرفی کردند.[۱۰۸]
نماز، غفلت زداست.[۱۰۹] بزرگترین مانع بندگی، فراموشی هدف آفرینش و زندگی دنیاست، نماز که در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز چندین بار انجام می‌شود، به انسان هشدار می‌دهد و موقعیت او را در جهان به او گوشزد می‌کند.[نیازمند منبع]
نماز، خودبینی و کبر را درهم می‌شکند.[۱۱۰]
نماز با توجه به شرائط و واجباتی که باید در آن رعایت گردد، دعوت به پاکسازی زندگی می‌کند: مکان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر آن نماز می‌خواند، آبی که با آن وضو می‌گیرد، باید از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد.[نیازمند منبع]
نماز روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند؛ زیرا باید در اوقات معینی انجام گیرد. رعایت آداب و احکام نیت، قیام، رکوع، سجده و مانند آن، پذیرش انضباط را در برنامه‌های زندگی آسان‌تر می‌سازد.[نیازمند منبع]
نماز بازدارندۀ از حرص و آز و کم طاقتی است. خداوند می‌فرماید: انسان، حریص و کم طاقت آفریده شده است؛ هنگامی که بدی به او می‌رسد بی‌تابی می‌کند و هنگامی که خوبی به او می‌رسد مانع از دیگران می‌شود، مگر نمازگزاران، آنان که نمازها را پیوسته انجام می‌دهند.[۱۱۱]
استقامت در مشکلات زندگی. خداوند در دوجای قرآن می‌فرماید در مشکلات و گرفتاری‌ها از نماز و صبر یاری بگیرید. با آرامش و اطمینان روحی که از ایمان و نماز حاصل می‌شود، انسان می‌تواند مشکلات را پشت سر بگذارد.[۱۱۲]
کتاب‌شناسی
کتاب‌های مناسب نوجوانان
نام کتاب نویسنده انتشارات توضیحات
آموزش احکام نماز محمدحسین فلاح زاده ستاد اقامه نماز مهمترین مسائل مربوط به فراگیری نماز به صورت مختصر و با تصاویر رنگی
هدایت نوجوان به سوی نماز علی قائمی ستاد اقامه نماز
فرهنگ‌نامه نماز ناصر نادری کانون پرورش فکری مخاطبان کودک و نوجوان را با استفاده از متن و تصویر، با «احکام»، «آداب»، «آثار» و «تاریخ نماز» با زبانی ساده و روان آشنا می‌سازد
کتاب‌های عمومی
نام کتاب نویسنده انتشارات توضیحات
حضور قلب در نماز عزیزی تهرانی بوستان کتاب نخست به اهمیت حضور قلب هنگام نماز اشاره و سپس عوامل حواس پرتی و راه‌های درمان آن آمده است. در ضمیمه علل ترک نماز و درمان آن نیز آمده
پرتوی از اسرار نماز محسن قرائتی ستاد اقامه نماز تفسیری ساده و روان از نماز و آداب آن
آرامش زلال جمعی از نویسندگان ستاد اقامه نماز ده داستان از مجموعه داستان‌های نماز که جزو آثار برگزیده اولین مسابقه جوانان نویسنده است
آیین پرواز محمدتقی مصباح یزدی مؤسسه امام خمینی اسرار صعود و سقوط انسان و شکوفا و بارورشدن و یا سوختن و خاکستر شدن او با نگاهی به فریضه نماز
تفسیر نماز محسن قرائتی ستاد اقامه نماز تفسیر نماز شامل, تکبیر و حمد و سوره و رکوع و سجود و تشهد و سلام
حضور قلب در نماز رحیم کارگر نشر معارف جلد ۴۴ از مجموعۀ پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی که توسط نهاد رهبری در دانشگاه‌ها تهیه گردیده
چرا نماز بخوانیم؟ امیر رجبی ستاد اقامه نماز این کتاب برگزیده‌های آثار دومین مسابقه جوانان نویسنده در سه بخش تنظیم شده است: چرا دین؟ چرا اسلام؟ و چرا نماز؟
چرا نماز؟! عطایی اصفهانی نشر حضرت عباس پاسخ‌های استدلالی به پرسش‌های اساسی در زمینه نماز
سیمای نماز حسین انصاریان نشر دارالعرفان مباحث: ارزش و عظمت نماز، نماز در آیینه حیات انبیاء، نشانه‌های مؤمن، ارزیابی وضع نماز، موانع، شرایط و ترجمه نماز
صلاه الخاشعین سید عبدالحسین دستغیب دفتر انتشارات اسلامی فضیلت نماز، حضور قلب و اهمیت خضوع و خشوع در نماز و نحوۀ به دست آوردن آن، شرایط باطنی نماز و موانع قبولی آن
نمازهای مستحبی عباس عزیزی ستاد اقامه نماز مهمترین نمازهای مستحبی طول سال
داستان‌ها و حکایت‌های نماز رحیم کارگر ستاد اقامه نماز این کتاب دارای ۲۷۶ داستان و حکایت از منابعی معتبر است
پرستش آگاهانه محمدرضا رضوان طلب ستاد اقامه نماز این کتاب به صورت درس نامه‌ای از فلسفه و احکام نماز است
کتاب‌های تخصصی
نام کتاب نویسنده انتشارات توضیحات
آداب نماز امام خمینی مؤسسه تنظیم و نشر آثار با سبکی عارفانه به بیان تفصیلی آداب قلبی و اسرار معنوی نماز پرداخته و دارای دو مقدمه است که امام خطاب به فرزندان خود نوشته‌اند
اسرار الصلوه میرزا جواد ملکی تبریزی — کتابی گرانسنگ در تهذیب و حضور قلب و شناخت نماز
اسرار نماز امام خمینی مؤسسه تنظیم و نشر آثار تفسیر عرفانی نماز از اذان تا تشهد و سلام
الصلاه فی الکتاب و السنه محمد محمدی ری‌شهری دارالحدیث آیات قرآن و احادیث شیعه و سنی درباره لزوم نماز، حکمت نماز، نماز پیش از اسلام، برتری نماز، ویژگی نماز، اوقات نماز، آداب نماز و…
رازهای نماز عبدالله جوادی آملی نشر اسرا نگاهی فلسفی و ژرف به نماز و احکام آن
پانویس
عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه نماز؛ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه نماز.
ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۴۶۴؛ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۴۹۰.
ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۴۶۴.
نگاه کنید به: سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره احزاب، آیه۵۶؛ سوره بقره، آیه ۱۵۷.
نوروزی، مقدمه‌ای بر فلسفه نماز، انتشارات یادآوران، ص۱۱۶.
سوره حج، آیه ۴۱.
سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
سوره اعلی، آیه ۱۵و۱۴.
سوره بقره، آیه ۴۵.
سوره مریم، آیه ۳۱.
سوره مریم، آیه ۵۵.
سوره مدثر، آیه ۴۲.
سوره ماعون، آیه ۵.
محمدی‌ری‌شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، ج۵ ص۳۷۰.
متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ح۱۸۸۵۱.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۸.
مجلسی، روضه المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۶، ۱۷، ۲۲۰ و۲۸۳.
قطب راوندی، شهاب الاخبار، ۱۳۸۸ش، ص۵۰؛ پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶.
قطب راوندی، شهاب الاخبار، ۱۳۸۸ش، ص۵۹.
ابن شعبه، تحت العقول، ۱۳۶۳ش، ص۴۵۵.
پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، حدیث ۱۵۸۸.
پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۳، حدیث۱۳۴۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۱۹۳.
نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۷.
متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ح۱۸۸۵۹.
صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۱۰۳.
مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۲۳۲.
مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۲۳۲.
مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۱.
متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ص۲۹۱.
آمدی، غررالحکم، دانشگاه تهران، ص۵۶؛ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، دارالحدیث، ج۵، ص۳۶۷.
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه ۲۷، ص۳۸۵.
امین،اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۶.
ابوالفتوح رازی، تفسیر ابوالفتوح رازی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۴۸.
آمدی، غرر الحکم، دانشگاه تهران، ج۲ ص۱۶۶.
متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۱۵، ص۳۹۲.
نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۸۴.
جر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۶۳.
مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۹۸، ص۱۶۸.
مجلسی، بحارالانوار ج۸۲، ص۲۲۴؛ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۹۹، ص۳۱۶.
پاینده، نهج الفصاحه، ص۲۷۹.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۶۲ش، ج۷۷، ص۵۸.
شیخ صدوق من لایحضره الفقیه،۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۰۶.
نگاه کنید به: نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۳و۲۴، ح۱.
راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۴۹۱.
سوره ابراهیم، آیه ۴۰.
سوره مریم، آیه ۵۵؛ سوره انبیا، آیه ۷۳.
سوره طه، آیه ۱۴.
سوره آل عمران، آیه۳۹.
سوره مریم، آیه ۳۱.
طباطبایی، المیزان، مؤسسه النشر الاسلامی، ج۱۴، ص۴۷.
سوره هود، آیه ۸۷.
سوره لقمان، آیه ۱۷.
حرعاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۵ و ج۵، ص۲۹۶.
کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۴۵.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۶۲ش، ج۱۹، ص۱۳۰.
نگاه کنید به: مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی؛ پرسمان دانشجویی.
به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۶۶، ج۳، ص۴۲، ۲۶۹و۲۷۰و۲۸۸.
نگاه کنید به: بحرانی، الحدایق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۸، ص۱۴۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۱۳۴و۱۳۵.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴؛ امام خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۰۰.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴.
به عنوان نمونه نگاه کنید به: مفاتیح الجنان، بخش نماز هر یک از حجج طاهره(ع) و نماز جعفر طیار، ص۳۷-۴۶ و بخش نماز شبهای ماه رمضان، ۲۳۸ و ۲۳۹.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۲۶.
نگاه کنید به: سوره اسراء، آیه ۷۹.
به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۷۹؛ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۶۲-۳۶۴.
به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۲و۲۶۹؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۱۳-۳۱۵، ج۴، ص۷۱-۷۴.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۲۴.
مفاتیح الجنان، بخش نماز هر یک از حجج طاهره(ع) و نماز جعفر طیار، ص۴۶.
مفاتیح الجنان، بخش استغاثه به حضرت مهدی(ع)، ص۱۱۷.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۳۰.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۴۸.
به عنوان نمونه نگاه کنید به: بحرانی، الحدایق الناضره، ۱۴۰۵ق، ج۶-۱۱؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۱-۶۰۷ وج۳، ص۵-۵۲۰.
نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، الصلاه فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۹-۶۳.
نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، الصلاه فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴۵-۱۵۰.
نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، الصلاه فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۴.
نگاه کنید به: مفاتیح الجنان، بخش تعقیبات نماز، ص۱۲-۱۹.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۳۳؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۳۰.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۳۳؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۳۱.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۸۵.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۶۵.
نگاه کنید به: طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۶۲-۳۸۵؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۸۲-۲۹۷.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۴۱و۴۴۲.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۳۱.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۶.
طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵-۲۹؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۱۴-۶۲۷.
خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۲۸-۶۳۰.
مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۰۹.
مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۰.
مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۰.
مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسه، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۰.
نگاه کنید به: مطهری، «فلسفه عبادت»، ص۱۵-۱۷.
حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۷، ح۳.
سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، ج۵، ص۳۷۱، ح۱۰۲۵۴.
حرعاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۹.
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، کلمات قصار ۲۵۲، ص۵۱۲.
سوره معارج، آیات ۱۹ – ۲۴.
سوره بقره، آیات ۴۵ و ۱۵۳.
یادداشت‌ها
برخی از مراجع تقلید همچون آیت الله مکارم، نوری و صافی گلپایگانی، نماز قضای مادر را نیز بر پسر بزرگ‌تر واجب می‌دانند.(امام خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۰۰) آیت الله فاضل وجوب آن را احتیاط واجب می‌داند(امام خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۰۱).
منابع
ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، تفسیر ابوالفتوح رازی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
امین، محسن، اعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دانشگاه تهران.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدایق الناضره فی احکام العتره الطاهره، تحقیق و تصحیح محمد تقى ایروانى و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
پاینده ابوالقاسم، نهج الفصاحه(مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(ص))، دارالعلم، ۱۳۸۷ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، ۱۴۰۹ق.
خمینی، سیدروح الله، توضیح المسائل(محشی)، تحقیق و تصحیح سیدمحمدحسین بنی‌هاشمی خمینى، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم.
ویکی شیعه
