عید فطر روز اول ماه شوال و از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان است. از برخی روایات برمی‌آید که این روز برای کسانی که روزه آنها در ماه رمضان پذیرفته شده، روز عید و پاداش است. این روز در بیشتر کشورهای اسلامی، تعطیل رسمی است و مسلمانان نماز عید برگزار می‌کنند. در این روز، روزه گرفتن حرام و پرداخت زکات فطره بر مسلمانان واجب است.
معنای فطر
معنای کلمه «فِطر» در لغت، به معنای روزه نبودن است[۱]که از ریشه فَطر به معنای شکافتن، ابتدا و اختراع گرفته شده است.[۲] کلمه «انْفَطَرَتْ» در قرآن کریم: «إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ؛آن زمان که آسمان از هم شکافته شود»[۳] از همین ریشه است. و نیز گفته شده «تَفَطَّرَتْ» و «انْفَطَرتْ» به یک معنا است و «افطار» و «عید فطر» نیز از همین ریشه است؛ زیرا روزه‌دار دهانش را در وقت مغرب و روز عید فطر بر خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها باز می‌کند.[۴]
زمان عید فطر
عید فطر اولین روز ماه شوال است. عید فطر با رؤیت هلال ماه شوال در پایان روز ۲۹ ماه رمضان و یا گذشت ۳۰ روز از اول ماه رمضان، ثابت می‌شود.
بر اساس برخی روایات، ماه رمضان، پیوسته ۳۰ روز است و هیچ‌گاه کمتر از آن نمی‌شود.[۵] گروهی از قدما نیز بدان قائل بودند.[۶] اما در مقابل، بعضی روایات بیان می‌کند که ماه رمضان همچون دیگر ماه‌ها در نوسان است و می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد.[۷] بیشتر فقها قائل به این دیدگاه‌اند.[۸]
عید فطر در قرآن
مفسران گفته‌اند که مقصود از «و لِتُکبِّرُ‌وا اللَّـهَ» در «وَ لِتُکمِلُوا الْعِدَّهَ وَ لِتُکبِّرُ‌وا اللَّـهَ عَلَیٰ مَا هَدَاکمْ وَ لَعَلَّکمْ تَشْکرُ‌ونَ»[۹] تکبیرهایی است که در شب عید فطر وارد شده است.[۱۰]
براساس برخی روایات منظور از «تزکی» و «فَصَلَّیٰ» در آیات «قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَکیٰ»[۱۱] و «وَ ذَکرَ اسْمَ رَ‌بِّهِ فَصَلَّیٰ»[۱۲] دادن زکات فطره و خواندن نماز عید است.[۱۳]
عید فطر در روایات
جابر بن عبدالله انصاری از امام باقر(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده:
«چون روز اول ماه شوال شود، منادی ندا می‌دهد: ای مؤمنان! صبحگاهان به سوی جایزه‌هایتان بشتابید». سپس فرمود: «ای جابر جایزه‌های خدا، جوایز این پادشاهان نیست». سپس فرمود: آن روز،(عید فطر) روزِ جایزه‌هاست».[۱۴]
پیامبر خدا(ص) فرمودند:
«فرشتگان در روز عید، سر کوچه‌ها و گذرها می‌ایستند و می‌گویند: «بشتابید به سوی پروردگار کریم که عطای بسیار می‌دهد و گناهان بزرگ را می‌آمرزد».[۱۵]
امام علی(ع) فرمودند:
«این، عیدِ کسی است که خداوند، روزه او را پذیرفته و عبادتش را قبول کرده است و هر روزی که در آن، خدا معصیت نشود، آن روز عید است.»[۱۶]
امام حسن مجتبی(ع) در روز عید به مردمی نگاه کرد که به بازی و خنده مشغول بودند. رو به اصحاب خود کرده، فرمود: «خدای متعال، ماه رمضان را به عنوان میدانی برای مسابقه آفریدگانش آفرید تا به وسیله فرمانبُرداری از خدا، به سوی رضای الهی سبقت بگیرند. گروهی پیش افتاده، برنده شدند و گروهی هم عقب مانده، محروم گشتند. پس شگفت از خنده کننده بازیگر است در روزی که نیکوکاران پاداش می‌یابند و کوتاهی کنندگان، ناکام می‌شوند. به خدا سوگند، اگر پرده کنار رود، نیکوکار سرگرم نیکوکاری خود خواهد شد و بدکار، گرفتار بدکاری خویش».[۱۷]
امام رضا(ع) فرمود:
«روز فطر، از آن جهت عید قرار داده شده است که مسلمانان، اجتماعی داشته باشند که در آن روز گرد هم آیند و برای خدا بیرون آیند و او را بر نعمت‌هایی که به آنان داده شده است، بستایند و روز عید، روز تجمع، روز خوردن روزه، روز زکات، روز شوق و روز نیایش است؛ و برای آن که اولین روز از سال است که خوردن و آشامیدن در آن حلال است؛ چرا که ماه رمضان، اولین ماه سال نزد اهل حق (شیعیان اثنی عشری) است. پس خداوند، دوست داشت که در چنین روزی، همایشی داشته باشند تا خدا را حمد و ستایش کنند و در این روز، تکبیر در نماز، از آن روی بیش از روزهای دیگر قرار داده شده که تکبیر، بزرگداشت خداوند و ستایش و ثنای او بر نعمت هدایت است، آن گونه که خداوند فرموده است: «تا خداوند را بر این که هدایتتان کرد، بزرگ بدارید و باشد که شکر گزارید». و در آن روز، دوازده تکبیر قرار داده شده است؛ چون در هر دو رکعت، دوازده تکبیر است هفت تکبیر در رکعت اول و پنج تکبیر در رکعت دوم قرار داده شده و آن دو، یکسان نشده‌اند؛ چرا که مستحب است نماز واجب، با هفت تکبیر آغاز شود. از این رو در این جا با هفت تکبیر آغاز شده است. و در رکعت دوم، پنج تکبیر است؛ چرا که تکبیره الاحرام نمازها در شبانه روز، پنج تکبیر است، و برای این که تکبیرها در هر دو رکعت، فرد فرد باشند.»[۱۸]
احکام و آداب
شب عید
خواندن دعا و نماز و قرائت قرآن؛ حضرت علی(ع) می‌فرماید: اگر بتوانی شب عید فطر و شب عید قربان و… را مراقبت کنی، چنان کن و در این شب‌ها دعا و نماز و قرآن، بسیار بخوان.[۱۹]
در شب اول ماه شوال، خواندن دعای استهلال، هنگام دیدن هلال ماه مستحب است.[۲۰]
زیارت امام حسین (ع) در این شب مستحب است.[۲۱]
غسل کردن در شب عید مستحب است. روایت شده که قبل از غروب شب عید فطر غسل شود، آن‌گاه که می‌داند آن شب، شب عید است. نیز روایت شده که اواخر شب عید، غسل شود.[۲۲]
بنابر قول مشهور متأخران، زمان وجوب زکات فطره آغاز شرعی شب عید فطر است. برخی زمان آن را طلوع فجر روز عید دانسته‌اند.[۲۳]
نماز؛ امام صادق(ع) به نقل از حضرت علی(ع) فرمود: هر کس در شب عید فطر، دو رکعت نماز بخواند، که در رکعت اول حمد یک بار و هزار بار سوره «قل هو الله احد»، و در رکعت دوم، حمد و یک بار سوره «قل هو الله احد» را بخواند، از خدای متعال چیزی درخواست نمی‌کند، مگر آنکه خداوند به او عطا می‌کند.[۲۴]
تکبیر بعد از نمازها؛ (به نقل از معاویه بن عمار) شنیدم که امام صادق(ع) می‌فرمود: در عید فطر تکبیر است. گفتم: کِی؟ فرمود: در نمازهای مغرب و عشای شب عید فطر و نماز صبح عید و نماز عید. سپس قطع می‌شود. و این همان کلام الهی است که «لِتُکمِلُوا الْعِدَّهَ وَلِتُکبِّرُ‌وا اللَّـهَ عَلَیٰ مَا هَدَاکمْ»[۲۵] (شما را به کمال برسانید و خدا را بر این که هدایتتان کرده، تکبیر بگویید). و تکبیر، آن است که بگوید: «الله اکبر الله اکبر، لا اله الا الله و الله اکبر، و لله الحمد علی ما هدانا، و له الشکر علی ما اولانا.[۲۶]
احیاء (شب زنده داری)؛ امام کاظم(ع) می‌فرماید: علی بن ابی طالب(ع) فرمود: این، مرا شادمان می‌سازد که هر شخص در طول سال، خودش را در چهار شب (برای عبادت) فارغ سازد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول ماه رجب.[۲۷] امام باقر(ع) فرمود: پدرم علی بن حسین(ع) شب عید فطر را در مسجد می‌ماند و تا صبح نماز می‌خواند و شب زنده داری می‌کرد و می‌فرمود: ای پسرم این شب کمتر از شب قدر نیست.[۲۸]
روز عید
از مستحبات مؤکد روز عید فطر غسل است. آغاز وقت آن طلوع فجر است؛ ولی در اینکه پایان وقت غسل، پیش از بیرون رفتن برای نماز عید است یا زوال خورشید (وقت نماز ظهر) و یا غروب آفتاب، اختلاف است.[۲۹]
گزاردن نماز عید در عصر غیبت مستحب است؛ ولی در عصر حضور و حاکمیت امام(ع) واجب می‌باشد.[۳۰]
مستحب است قبل از نماز عید خوراکی ای، بویژه خرما بخورند.[۳۱]
گفتن تکبیرات، به گونه‌ای که وارد شده پس از نماز صبح و نماز عید بنابر قول مشهور مستحب است.[۳۲] خواندن دعای ندبه نیز مستحب است.[۳۳]
روزه گرفتن در روز عید فطر حرام[۳۴] [یادداشت ۱] و توسعه دادن بر خانواده در خوردنی و غیر آن.[۳۵]
مسافرت کردن در روز عید پس از طلوع خورشید و پیش از گزاردن نماز عید در فرض وجوب آن، حرام و در غیر این صورت، مکروه است.[۳۶]
پانویس:
خلیل بن احمد، العین، ذیل واژه «فطر»؛ واسطی، تاج العروس، ج۷ ص ۳۵۱
ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «فطر».
سوره انفطار، آیه ۱.
ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه «فطر».
رک: حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۰، ص۲۶۸-۲۷۴.
رک: سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۳-۳۵.
رک: حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۶۱-۲۶۸.
آملی، مصباح الهدی، ۱۳۱۰ق، ج۸، ص۳۸۴.
سوره بقره، آیه ۱۸۵.
فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۲۵۹.
سوره اعلی، آیه ۱۴.
سوره اعلی، آیه ۱۵.
طباطبائی، المیزان، جامعه مدرسین، ج ۲۰، ص۲۶۹.
کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۷، ص۶۵۰.
نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۱۵۴.
نهج البلاغه، حکمت ۴۲۸.
صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۷۴
صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۲۲
طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۸ق، ص۵۹۰ ـ ۵۸۹
مفید، مسارالشیعه، ۱۴۱۳ق، ص۲۹.
سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش،ج۱، ص۴۵۷.
یزدی، عروه الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج ۴، ص۲۲۲.
سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۱.
سوره بقره، آیه ۱۸۵
سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۵۹.
طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۸ق، ص۵۸۹.
سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۵.
آملی، مصباح الهدی، ۱۳۱۰ق، ج ۷، ص۸۶.
نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج ۱۱، ص۳۳۲ ـ ۳۳۳
نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج ۱۱، ص۳۷۷
نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج ۱۱، ص۳۷۸ و ۳۸۲
سید ابن طاووس، الاقبال بالأعمال الحسنه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۵۰۴.
نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، جواهر الکلام، ج ۱۶، ص۳۲۴
أبو الصلاح الحلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۱۵۵
أبو الصلاح الحلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۱۵۵
مقایسه تعطیلات عید فطر در ایران و کشورهای اسلامی – آفتاب
سایت اطلاع رسانی شورای نگهبان، «کدخدایی: افزایش تعطیلات عید فطر مغایرتی با شرع و قانون اساسی ندارد».
ویکی شیعه
