کُتُب اَربعه یا اصول اربعه، چهار کتاب حدیثی که شیعیان آنها معتبرترین منابع حدیثی خود می‌دانند. کتب اربعه عبارت‌اند از: الکافی، مَن لایَحضُرُه الفقیه، تهذیب الاحکام و الاِستِبصار. کتاب کافی نوشته کُلِینی و من لایحضر تألیف شیخ صدوق است. تهذیب الاحکام و استبصار را هم شیخ طوسی نگاشته است.
نخستین بار شهید ثانی در یک اجازه روایت از اصطلاح کتب اربعه برای اشاره به این چهار کتاب استفاده کرد. پس از آن این اصطلاح در متون فقهی به کار رفت و به تدریج رواج یافت. برخی از علماء شیعه همه احادیث کتب اربعه را معتبر می‌دانند؛ اما بیشتر آنها آن دسته از احادیث آنها را می‌پذیرند که یا مُتواتِر باشند یا سند معتبری داشته باشند.
معتبرترین منابع حدیثی شیعه
شیعیان، چهار کتاب کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضر را معتبرترین منابع حدیثی خود می‌دانند و از آنها با عنوان «کُتُب اَربَعه» (کتاب‌های چهارگانه» یاد می‌کنند. البته بیشتر علماء شیعه، عمل به همه روایات این کتابها را واجب نمی‌دانند و برای عمل به آنها سندها و دلالت‌های روایات را بررسی می‌کنند.[۱]
پیشینه کاربرد اصطلاح کتب اربعه
به گزارش اندرو نیومن از محمدعلی امیرمعزّی، نخستین بار محقق حلی اصطلاح «الکتب الأربعه» را درخصوص چهار کتاب کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضر به کار برده است؛ اما گفته‌اند که وی در ترجمه عبارت امیرمعزی اشتباه کرده است؛ زیرا در آن تنها آمده است که محقق حلی این کتابها را منابع معتبر حدیثی شیعیان خوانده است. البته در نوشته‌های محقق حلی عبارت «اربعه» به کار رفته است؛ اما خود او در مقدمه کتاب المعتبر توضیح داده است که مرادش از این اصطلاح فقیهان چهارگانه یعنی شیخ طوسی، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ صدوق است.[۲]
نویسنده مقاله «چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح الکتب الأربعه»، شهید ثانی را نخستین عالمی می‌داند که اصطلاح کتب اربعه را درخصوص این چهار کتاب به کار برده است. او در سال ۹۵۰ق، در اجازه روایتی، اصطلاح «کتب الحدیث الأربعه» را به کار برد. سپس در چند اجازه روایت دیگر از این عبارت و عبارت «الکُتُب الأربَعَه» استفاده کرد.[۳]
بنابر گزارش مقاله فوق، در همین زمان حسین بن عبدالصمد عاملی پدر شیخ بهائی کتاب مدینه العلم نوشته شیخ صدوق را به کتاب‌های چهارگانه افزود و از اصطلاح «الأصول الخمسه» استفاده کرد؛ اما احتمالا به علت آنکه مدینه العلم از بین رفت، این اصطلاح رواج پیدا نکرد.[۴]
نخستین نوشته فقهی‌ای را که در آن عبارت «الکُتُب الأربَعَه» به کار رفت، مجمع الفائده نوشته محقق اردبیلی می‌دانند که آغاز نگارش آن سال ۹۷۷ق و پایان آن ۹۸۵ق بود. پس از آن به ترتیب در کتاب‌های زُبدهالبیان (نوشته‌شده در ۹۸۹ق)، مُنتَقَی الجُمان (نوشته‌شده در ۱۰۰۶ق) و الوافیه (نوشته‌شده در ۱۰۵۹ق) به کار رفت.[۵]
اعتبار کتب اربعه
فقهای شیعه، اعتبار کلی کتب اربعه را پذیرفته‌اند؛ تا اندازه‌ای که شیخ انصاری بعید ندانسته که باور به اعتبار کتب معروف از جمله این کتابها، از ضروریات مذهب باشد.[۶] با این حال در میان عالمان شیعه، درباره قطعیت یا عدم قطعیت صدور و پس از آن درباره اعتبار و صحت تمام روایات اختلاف است. در این باره می‌توان به سه دیدگاه اشاره کرد:
قطعیت صدور و اعتبار تمام روایات: اخباریان تمام روایات کتب اربعه را معتبر دانسته و انتساب همه روایات این کتب را به معصومان قطعی می‌دانند.[۷] دیدگاه سید مرتضی به این نظر اخباریان نزدیک است. سید مرتضی اکثر اخبار را متواتر یا قطعی الصدور می‌داند.[۸]
صحت همه روایات و عدم قطعیت: برخی از فقها مانند فاضل تونی[۹]، ملا احمد نراقی[۱۰] و میرزا محمدحسین نایینی با آنکه قطعیت همه روایات کتب اربعه را نپذیرفته‌اند اما به اعتبار روایات آن رأی داده‌اند. از آیت الله خویی نقل شده که خدشه سندی در روایات کافی تلاش نافرجام افراد ناتوان است.[۱۱]
ظنی بودن اکثر و حجیت موثوق السندها: رأی رایج فقیهان اصولی شیعه این است که غیر از اخبار معدود متواتر، دیگر اخبار کافی ظنی‌اند و تنها آن دسته که از نظر سند واجد شرایط اعتبارند، حجتند. اگرچه درباره شرایط اعتبار خبر اختلاف است.[۱۲]
الکافی
نوشتار اصلی: کافی
کافی را شیخ ابوجعفر کلینی (درگذشت ۳۲۹ق) در زمان غیبت صغری نوشته است.[۱۳] کتاب شامل حدود ۱۶۰۰۰ حدیث است و سه بخش کلی دارد: اصول، فروع و روضه.[۱۴] اصول کافی احادیث عقیدتی را دربر می‌گیرد، فروع کافی به روایات فقهی می‌پردازد، روضه کافی هم شامل مجموعه‌ای از احادیث متفرقه است.[۱۵]
من لایحضره الفقیه
نوشتار اصلی: من لایحضره الفقیه
این کتاب نوشته شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق) است. حدود ۶۰۰۰ حدیث را شامل می‌شود که موضوع آنها مباحث فقهی و احکام عملی است. شیخ صدوق در این کتاب، احادیثی را آورده که صحیح می‌دانسته و خود بر اساس آنها فتوا می‌داده است.[۱۶]
تهذیب الاَحکام
نوشتار اصلی: تهذیب الاحکام
تهذیب الاحکام نوشته شیخ طوسی (درگذشت ۴۶۰ق) است. این کتاب ۳۹۳ بخش و ۱۳۵۹۰ حدیث دارد و موضوع آن فقه است. شیخ طوسی این کتاب را در شرح و توضیح المقنعه اثر شیخ مفید و به دستور وی نگاشته است.[۱۷]
الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار
نوشتار اصلی: الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار
شیخ طوسی این کتاب را پس از تهذیب الاحکام و به تقاضای برخی از شاگردانش نوشته است. او در این کتاب تنها روایات متعارض در مباحث گوناگون فقهی را جمع کرده است. به این جهت، کتاب شامل همه مباحث فقهی نیست.[۱۸]
جستارهای وابسته
اصول اربعمأه
صحاح سته
پانویس
امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۳۸۳-۳۸۴.
باقری، «چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن».
باقری، «چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن».
باقری، «چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن».
باقری، «چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن».
رک: انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۹.
استرآبادی،الفواید المدنیه، ص۱۱۲؛ الکرکی، هدایه الأبرار، ۱۳۹۶ق، ص۱۷.
به نقل از حسن عاملی، معالم الاصول، ص۱۵۷
فاضل تونی، الوافیه فی أصول الفقه، ۱۴۱۵ق، ص۱۶۶.
ملااحمد نراقی، مناهج، ص۱۶۶
خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۸۷.
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۸۷-۹۷
مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ۹۶.
مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ۹۶و۹۷.
مدیر شانه‌چی، علم الحدیث، ۱۳۸۱ش، ۹۶و۹۷.
نگاه کنید به مدیرشانه‌چی، تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۰و۱۳۵.
نگاه کنید به مدیرشانه‌چی، تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۸و۱۴۰.
نگاه کنید به مدیرشانه‌چی، تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۱۴۸و۱۵۰.
منابع
استرآبادی، محمدامین بن محمد شریف، الفوائد المدنیه، تبریز، بی نا، ۱۳۲۱ق.
امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، قم، مرکز الغدیر للادراسات الاسلامیه، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۸ق.
باقری، حمید، «چهار کتاب حدیثی امامیه و رواج اصطلاح «الکتب الأربعه»: نقدی بر دیدگاه اندرو نیومن»، وب‌گاه طومار اندیشه، دیده‌شده در ۶ فروردین ۱۳۹۷ش.
خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، قم، مرکز نشر الثقافه الإسلامیه فی العالم، ۱۳۷۲ش.
فاضل تونی، عبدالله بن محمد، الوافیه فی أصول الفقه، تحقیق رضوی کشمیری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
کرکی، حسین بن شهاب الدین، هدایه الأبرار إلی طریق الأئمه الأطهار، تحقیق رؤوف جمال الدین، نجف، مؤسسه احیاء الاحیاء، ۱۳۹۶ق.
مدیرشانه‌چی، کاظم، تاریخ حدیث، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۷ش.
مدیر شانه‌چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۱ش.
ویکی شیعه
