کتابُ مَن لایحْضُرُه الفَقیه، ( به معنای کتاب کسی که در محضر فقیه نیست) دومین کتاب از کتب اربعه امامیه؛ اثر شیخ صدوق (د ۳۸۱ ق). این کتاب که مجموعه‌ای در حدیث است، با هدف گردآوری احادیث صحیح و موثق تألیف شده است تا پاسخگوی نیازهای شرعی کسانی باشد که به فقیه دسترسی ندارند.
کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود. سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه(ع) اکتفا می‌کردند. در این کتاب حدود ۶۰۰۰ حدیث گردآوری شده و بر خلاف کافی فقط مشتمل بر روایات فقهی است.
من لایحضر مورد توجه فقهای شیعه و بوده و ایشان شرح‌های متعددی بر آن نوشته‌اند. مشهورترین شرح آن کتاب روضه المتقین نوشته مجلسی اول است.
شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب عالمان پیشین هم‌چون حریز بن عبدالله سجستانی و شیخ اجل حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.
درباره مؤلف
نوشتار اصلی: شیخ صدوق
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (۳۰۵ ـ۳۸۱ق.) از بزرگ‌ترین علمای شیعه در قرن چهارم قمری است، او را بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. علاوه بر کتاب من لایحضره الفقیه، معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعه از آثار مهم او به شمار می‌آیند.
موضوع کتاب
موضوع این کتاب، مجموعه روایات اهل بیت(ع) درباره مسائل فقهی و احکام شرعی است و شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهی را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع آوری نموده است.
جایگاه کتاب
کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود و به گفته علما و دانشمندان، از کتب اربعه معتبر شیعه محسوب می‌شود که تاکنون مرجع و محل استفادۀ مجتهدان، فقها و خواص و عوام بوده است. ده‌ها نفر از علما و فقهای شیعه آن را شرح و بر آن حاشیه زده و ترجمه‌هایی به فارسی از آن به دست داده‌اند. در میان آثار به دست آمدۀ شیخ، فقط کتاب من لایحضره الفقیه کتاب جامعی در فقه و احکام مذهب شیعه جعفری است. دیگر آثار وی معمولاً با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی هستند که در آن رشته و موضوع موجود بوده است.
یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب آن است که اعتماد و اطمینان به صحت مطالب و روایات آن، به مراتب بیشتر از سایر آثار موجود وی است. شیخ صدوق در مقدمه کتاب این گونه آورده است:
“منظورم این بود که آن دسته از روایاتی را که بدان‌ها فتوا می‌دهم و به صحت آنها حکم می‌کنم، بیاورم و اعتقادم درباره‌اش چنین است که حجت میان من و پروردگارم، می‌باشد و همه آنچه که در اینجا آورده‌ام، از کتابهای مشهور و مورد اعتماد و مرجع استخراج کرده ام.”[۱]
ازاین رو، هرچند این کتاب روایی شمرده شده، ولی شیخ صدوق آن را یک کتاب فقهی اعتبار نموده است تا در مسائل شرعی بدان عمل کنند؛ اما در دیگر آثار شیخ چنین ضمانتی وجود ندارد و شیخ صحت همه احادیث آنها را برعهده نگرفته است. البته صحت مطالب مندرج در کتاب المقنع نیز تا حدی مانند کتاب من لایحضره الفقیه است؛ چنان که می‌گوید:
“مطالبی را که در این کتاب آورده‌ام، از کتابهای اصولی که از مشایخ علما و فقهای ثقات و مورد اطمینان بوده، استخراج شده است.”[۲]
سبک نگارش کتاب
شیخ صدوق این کتاب را به عنوان یک کتاب فقهی نوشته است تا در مسائل شرعی بدان عمل کنند، ولی سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه(ع) اکتفا می‌کردند و به خود اجازه گفتن سخنی در برابر یا در کنار سخنان ائمه معصوم نمی‌دادند؛ چراکه آنان را مرتبط با مرکز وحی و معدن حکمت می‌دانستند.
گسترگی مباحث
گسترگی مباحث و شمول آن نسبت به ابواب مختلف فقهی از دیگر ویژگی‌های این کتاب است. برخی از مباحث فقهی آن عبارت‌اند از:
آب‌ها و طهارت و نجاست آن
واجبات نماز و مقدمات آن؛ مانند وضو، غسل و تیمم
احکام اموات
احکام نماز
احکام قضاوت
مکاسب
احکام ازدواج
احکام ارث و….
تعداد ابواب و احادیث
کتاب من لایحضره الفقیه دارای ۴ جزء (مجلد) است که در آمار ابواب و احادیث آن اختلاف وجود دارد. حاجی نوری می نویسد: “احادیث این کتاب ۵۹۶۳ حدیث است که ۲۰۵۰ حدیث آن مرسل است.”[۳]
محدث بحرانی می‌گوید: “کتاب من لایحضره الفقیه ۴ جزء است، که ابواب آن ۶۳۶ یا ۶۶۶ و احادیثش ۵۹۹۸ حدیث احصا شد”.[۴]
علت این اختلاف در تعداد احادیث، به دلیل کثرت تشابه بین فتاوای شیخ صدوق و بین روایات وارده در کتاب، و نیز شدت نظمی است که بین احادیث مسند و مرسل وجود دارد.
مقایسه با سایر جوامع حدیثی
جوامع مهم حدیثی شیعه مؤلف متوفای تعداد احادیث توضیحات
المحاسن احمد بن محمد برقی ۲۷۴ق حدود ۲۶۰۴ مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف از قبیل فقه و اخلاق
کافی محمد بن یعقوب کلینی ۳۲۹ق حدود ۱۶۰۰۰ اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق ۳۸۱ق حدود ۶۰۰۰ احادیث فقهی
تهذیب الاحکام شیخ طوسی ۴۶۰ق حدود ۱۳۶۰۰ احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار شیخ طوسی ۴۶۰ق حدود ۵۵۰۰ احادیث فقهی
الوافی فیض کاشانی ۱۰۹۱ق حدود ۵۰۰۰۰ جامع اخبار کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی اخبار
وسائل الشیعه شیخ حر عاملی ۱۱۰۴ق ۳۵۸۵۰ احادیثِ فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار علامه مجلسی ۱۱۱۰ق حدود ۸۵۰۰۰ جمع آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل میرزا حسین نوری ۱۳۲۰ق ۲۳۵۱۴ تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینه البحار شیخ عباس قمی ۱۳۵۹ق ۱۰ جلد ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینه البحار شیخ علی نمازی ۱۴۰۵ق ۱۰ جلد تکمیل سفینه البحار
جامع احادیث شیعه آیت الله بروجردی ۱۳۸۰ق ۴۸۳۴۲ در بردارنده همه روایات فقهی شیعه در جای مناسب
میزان الحکمه محمدی ری شهری معاصر ۲۳۰۳۰ ۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات محمدرضا حکیمی معاصر ۱۲ جلد ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی
هدف از تألیف
هدف شیخ صدوق از تالیف کتاب من لایحضره الفقیه، گردآوری احادیث صحیح و مورد اعتماد بوده است.[۵]
شیخ صدوق این کتاب را به درخواست یکی از سادات شهر بلخ به نام شریف الدین ابوعبدالله محمد بن حسین، معروف به نعمت نگاشته است.
او از شیخ صدوق درخواست کرده بود مانند کتاب من لا یحضره الطبیب محمد بن زکریای رازی در علم طب، او هم کتابی در علم فقه به نگارش درآورد تا مورد استفاده کسانی قرار گیرد که به علما و فقهای بزرگ دسترسی ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعی و وظایف خود آگاه گردند.[۶]
منابع کتاب
شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب متقدمین از قبیل حریز بن عبدالله سجستانی و شیخ اجل حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و شیخ برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.
مقایسه کتاب من لایحضره الفقیه با کتاب کافی
نخستین جامع حدیثی شیعه نوشته شده در زمان غیبت صغری که نسبت به دیگر کتابهای اربعه از لحاظ محتوا و روایت جامع‌تر می‌باشد، کتاب کافی شیخ کلینی است.
با مقایسه‌ای میان کافی و کتاب من لایحضره الفقیه، ملاحظه می‌شود که کتاب من لایحضره الفقیه در مسائل احکام عملی و فقهی نگاشته شده است؛ چنانکه خود صدوق نیز به این مطالب تصریح کرد. او می‌نویسد:
“من این کتاب را برای مجرد فقه وضع کرده‌ام و نه چیز دیگر.”[۷]
ولی کتاب کافی علاوه بر احکام و مسائل فقهی، احادیث اعتقادی و اخلاقی را نیز دربردارد.
در مورد سند روایات کتاب من لایحضره الفقیه و مقایسه آن با کافی باید گفت: صدوق از طریقه اختصار سند استفاده کرده، ولی کلینی برخلاف شیخ صدوق و شیخ طوسی از این روش استفاده ننموده است، بلکه سیره او در زمینه سند درج آن به صورت کامل در خود کتاب می‌باشد.
شروح و تعلیقات
تا کنون ۲۳ شرح بر کتاب من لایحضره الفقیه ثبت شده است، که اکثر آنها یا اکنون مفقود شده‌اند و در دسترس نیستند و یا اینکه تنها نسخه خطی آنها در دسترس است و به صورت گسترده منتشر نشده‌اند. برخی از این شرح‌ها عبارتند از:
روضه المتقین فی شرح اخبار الائمه المعصومین(ع) نوشته مجلسی اول، که شارح این شرح عربی، به بیان اسانید کتاب پرداخته و اگر روایتی در من لایحضره الفقیه صحیح نبوده، به صحت حدیث به روایت شیخ طوسی یا کلینی اشاره کرده است.
معاهد التنبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته ابوجعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی.
معراج النبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته محدث بحرانی.
التعلیقه السجادیه نوشته مراد بن علیخان تفرشی.
حاشیه سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی.
حاشیه امیر محمد باقر بن محمد حسینی داماد.
حاشیه شیخ محمد علی بن محمد بلاغی.
حاشیه شیخ محمد بن علی بن یوسف بن سعید بحرانی.
حاشیه علی اکبر غفاری.
الوافی نوشته ملامحسن فیض کاشانی داماد صدرالمتألهین شیرازی است که این کتاب جامع کتب اربعه می باشد و احادیث مکرر را حذف و احادیث مشترک را در کنار یکدیگر آورده است، و مطالبی در توضیح و تبیین اخبار دارد.
برخی ترجمه های کتاب نیز عبارتند از:
اللوامع القدسیه یا لوامع صاحبقرانی نوشته مجلسی اول، که برای شاه عباس صفوی ملقب به صاحب قران نوشته است و در سال ۱۳۲۲- ۱۳۲۴ قمری به چاپ رسیده است.
متن و ترجمه کتاب من لایحضره الفقیه، این کتاب در ۶ مجلد توسط علی اکبر غفاری، صدر بلاغی و محمدجواد غفاری ترجمه و شرح شده است.
گزیده کتاب من لایحضره الفقیه، مترجم این اثر محمدباقر بهبودی می‌باشد.
وضعیت چاپ
چاپ سنگی در لکهنو هندوستان در سال ۱۳۰۶ قمری، در ۶جلد رحلی.
چاپ سنگی در تبریز در سال ۱۳۲۴ قمری، در ۱جلد رحلی.
چاپ سنگی در تهران در سال ۱۳۴۵ قمری، در ۱جلد رحلی.
چاپ حروفی در نجف در سال ۱۳۷۱ قمری، در ۴جلد وزیری.
چاپ حروفی در تهران در سال ۱۳۷۶ قمری، در ۱جلد رحلی.
چاپ حروفی در تهران در سال ۱۳۹۲ قمری، در ۴جلد وزیری.
چاپ حروفی در قم در سال ۱۴۱۳ قمری، در ۴جلد وزیری.
پانویس
شیخ صدوق، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳
شیخ صدوق، المقنع، ص۵
شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، صص۵۳۸-۵۳۹، پاورقی
بحرانی، ص۳۹۵
نظری
امین، ج۱، ص۱۲۲
شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸۰
منابع
امین، سیدمحسن، أعیان الشیعه، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
بحرانی، یوسف، لولوه‌البحرین، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۶ق.
شیخ صدوق، المقنع، مؤسسه امام هادی، قم، ۱۴۱۵ق.
ویکی شیعه
