صحاح سِتّه، عنوان شش مجموعه بزرگ از کتب حدیثی اهل سنت است. این کتاب‌ها نزد اهل سنت اعتبار بسیاری دارند؛ به گونه‌ای که پس از قرآن کریم مهمترین منابع دینی آنان به شمار می‌آیند. هر چند تنها دو عنوان از این کتاب‌ها صحیح و چهار عنوان دیگر، سنن است اما به همه آنها صحاح به (معنای صحیح‌ها)می‌گویند. این منابع عبارتند از: صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابی داوود، سنن ابن ماجه، سنن ترمذی و سنن نسائی.
بنابر نظر معیارهای حدیث‌شناختی علمای شیعه و حتی برخی از علمای اهل سنت، برخی از احادیث این منابع، ضعیف و حتی ساختگی‌اند.
صحیح بخاری
نوشتار اصلی: صحیح بخاری
نام کامل این کتاب، «اَلْجامعُ المُسْنَد الصّحیح المُخْتَصَر مِنْ اُمورِ رَسولِ اللّه(ص) و سُنَنه و اَیامه» و معتبرترین کتاب حدیث در نزد اهل تسنن پس از قرآن کریم است که توسط محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴-۲۵۶ق) طی ۱۶ سال و از میان ۶۰۰۰۰۰ حدیث ضبط و ثبت گشته است.[۱] این کتاب موضوعات عقیدتی و فقهی را دربردارد.
صحیح بخاری در ۹۷ کتاب و ۳۴۵۰ باب تدوین شده است. تعداد احادیث صحیح بخاری در روایات مختلف، متفاوت است.[۲]
تعداد احادیث آن با احتساب احادیث تکراری به گفتهٔ ابن صلاح ۷۲۷۵ حدیث و با حذف موارد تکرای به گفتهٔ او و نَوَوی حدود ۴۰۰۰ حدیث، اما به عقیدهٔ ابن حَجَر ۲۷۶۱ حدیث است.[۳]
گویند بخاری چون کتابِ خود را به پایان رساند، آن را به بزرگان و ائمهٔ حدیث اهل سنت، مانند احمد بن حنبل، علی بن مَدینی و یحیی بن معین، عرضه داشت و آنها به صحّت و درستی آن، جز ۴ حدیث، گواهی دادند.[۴]
اهل سنت در این امر اتّفاق‌نظر دارند که صحیح‌ترین کتاب پس از قرآن، صحیح بخاری و پس از آن صحیح مسلم است.[۵]
شرح‌ها و تعلیق‌ها
بیش از ۱۰۰ شرح و تعلیقه بر صحیح بخاری نگاشته شده است[۶] که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
فتح الباری فی شرح صحیح البخاری تألیف ابن حجر عسقلانی.
تغلیق التعلیق علی صحیح بخاری، نوشته ابن حجر عسقلانی.
عمده القاری فی شرح صحیح البخاری نوشته عینی حنفی.
الکواکب الدراری فی شرح صحیح البخاری تألیف یکی از علمای اهل سنّت ملقب به کرمانی است.
ارشاد الساری إلی صحیح البخاری تألیف شهاب الدین قسطلانی[۷]
ادله عدم اعتماد
در نظرگاه شیعه، دلایلی وجود دارد که از میزان اعتبار و اعتمادپذیری این منبع کاسته است؛ از جمله:
بخاری با حضرت امام هادی و امام عسکری علیهما السلام معاصر بوده است. امّا در کتاب وی حتی یک حدیث از این دو امام و ائمه پیشین علیهم السلام نقل نشده است. تعصب بخاری در حدی بوده که وی حتی از فرزندان و اصحاب امامان اهل بیت نیز حدیثی نقل نمی‌کند، در حالی که علما و محدثین بزرگی در میان آنها بوده است. اما وی از خوارج روایات فراوانی با علم به دشمنی آنان با اهل بیت علیهم السلام نقل می‌کند.
برخی از فضایل و مناقب اهل بیت علیهم السلام در صحیح مسلم آمده است، امّا بخاری از نقل آنها خودداری کرده است.
تحریف و تصرف در احادیث در کتاب بخاری فراوان است. روایتی در صحیح مسلم نقل شده است که همان روایت در کتاب بخاری با همان سند به چند روایت تبدیل و به صورت‌های مختلف نقل شده است.
تقطیع احادیث به این معنا که با تکه‌تکه کردن روایات و نقل بخشی از آنها، به معنای روایت آسیب رسیده است.
نقل به معنا کردن احادیث به این معنا که به جای نقل عبارت اصلی روایت، معنای آن (در نظر نقل کننده) روایت شده است.
وجود احادیث موضوع یا ضعیف در کتاب بخاری. پژوهشگران با توجه به قرائن و شواهد و معیارهای علم حدیث، معتقدند که برخی روایات موجود در این منابع، جعلی‌اند.
عدم صحت نسبت کلّ کتاب به مؤلف آن.[۸]
صحیح مسلم
نوشتار اصلی: صحیح مسلم
این کتاب که با اسامی گوناگونی چون المسند الصحیح، المسند و الجامع الصحیح شناخته می‌شود به دست مسلم بن حجّاج نیشابوری (۲۶۱ق) نگاشته شده است.[۹] صحیح مسلم پس از صحیح بخاری مهمترین کتاب اهل سنت به شمار می‌آید.[۱۰] این اثر با آنکه در زمان امام هادی و امام حسن عسکری(ع) نوشته شده، از آنان، آثار و اخباری نقل نکرده است.[۱۱]
صحیح مسلم دارای ۵۴ کتاب است که ظاهرا باب‌بندی آن به دست نویسندۀ آن نبوده است. این کتاب ۷۲۷۵ حدیث را دربردارد که از میان ۳۰۰۰۰۰ حدیث گلچین شده است.[۱۲]
در صحیح مسلم برخلاف بخاری احادیثی در منقبت اهل بیت و تأیید عقاید و احکام شیعه نیز آمده است که برخی از این احادیث عبارتند از:
حدیث اثنی عشر خلیفه کلهم من قریش
حدیث رایت در جنگ خیبر
حدیث منزلت
شأن نزول آیه مباهله
روایاتی دال بر صحت ازدواج موقت[۱۳]
شرح‌ها
برخی از مهمترین شرح‌هایی که بر صحیح مسلم نگاشته شده عبارتند از:
المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، این شرح توسط نووی تألیف شده است و در محافل علمی مورد اعتماد قرار می‌گیرد.[۱۴]
دیباج نوشته سیوطی
منهاج الابتهاج نویسنده قسطلانی
تلخیص‌ها
تلخیص المسلم، نوشتۀ قرطبی
مختصر المسلم نوشتۀ منذری[۱۵]
اشکالات و ایرادات
صحیح مسلم از ایرادات سندی و متنی خالی نیست در برخی اسناد، واسطه میان مؤلف و راوی حذف گردیده (تعلیق) و در برخی موارد سخنان راوی نیز درج گردیده است یعنی اندارج صورت گرفته است. (مدرج، مقطوع).[۱۶] ابن حجر عسقلانی کتاب وقوف علی ما فی صحیح المسلم من الموقوف را در این زمینه تألیف کرده و در آن ۱۹۲ روایت موقوف یا مقطوع را ذکر کرده است.[۱۷] و حدود ۱۴ مورد تعلیق در آن وجود دارد و در مواردی تدلیس نیز در آن دیده می‌شود.[۱۸]
همچنین برخی روایات جعلی در صحیح مسلم وجود دارد که اعتبار آن را به صورت جدی زیر سؤال می‌برد.[۱۹]
سنن ابوداود
نویسنده این کتاب سلیمان بن اشعث معروف به ابو داوود سجستانی (۲۷۲ق) است. این کتاب دربردارندۀ ۵۲۷۴ حدیث ۴۰ کتاب فقهی است و در آن عناوینی چون المهدی، ملاحم و بحث رضاع کبیر آمده است.[۲۰] بسیاری از احادیثی که در کتاب ابی داوود نقل شده است از سوی دیگر عالمان سنّی مورد قدح و جرح قرار گرفته است. به اعتراف برخی از بزرگان اهل سنّت احادیث ضعیف بلکه جعلی در سنن ابوداوود بسیار فراوان است. ابن جوزی بخشی از این احادیث را در کتاب الموضوعات ذکر کرده است، محمّد ناصرالدین البانی کتابی به نام ضعیف سنن ابی داوود تألیف کرده است و در آن به شناسایی احادیث ضعیف کتاب ابوداوود پرداخته است. وی بیش از هشتصد حدیث را ضعیف می‌داند، از نظر وی حدود پنجاه حدیثِ منکر و پنجاه حدیثِ شاذ در سنن ابی داوود وجود دارد.[۲۱]
شرح ها
از مهمترین شرح‌های سنن ابی داوود می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
غایه المقصود نوشتۀ محمد شمس الدین[۲۲]
معالم السنن، نوشتۀ احمد بن محمد خطابی
مرقاه الصعود، تألبف جلال‌الدین سیوطی[۲۳]
تلخیص ها
مختصر سنن ابوداود نوشتۀ منذری
تهذیب السنن نوشتۀ ابن قیم[۲۴]
سنن ترمذی
این اثر توسط محمد بن عیسی ترمذی (درگذشته۲۷۹ق)، از شاگردان بخاری نگاشته شده است و دارای ۴۶ کتاب است.[۲۵] برخی از احادیث نقل شده در کتاب ترمذی مجعول و حاکی از نسبت دروغ به پیامبر(ص) است. حافظ ابن جوزی و برخی دیگر از بزرگان اهل سنّت، به صراحت تعدادی از احادیث این کتاب را جعلی معرفی کرده‌اند.[۲۶]
در کتاب ترمذی، حدیث ثقلین، شأن نزول آیه تطهیر و مناقب امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام آمده است.[۲۷] وجود این دسته از احادیث در آن موجب شده تا ابن تیمیه بر آن بتازد، و این کتاب اعتبار خود را نزد وهابیان و طرفداران ابن تیمیه از دست بدهد.[۲۸]
در احادیث مربوط به فضایل امیرالمؤمنین(ع) در کتاب ترمذی تحریف واقع شده، حدیث «انا مدینه العلم و علی بابها» که در کتاب جامع الاصول به نقل از سنن ترمذی آمده است که در کتاب ترمذی موجود نیست.[۲۹]
سنن نسائی
سنن نسائی که به سنن کبیر نسائی و سنن کبیر نیز معروف است توسط ابو عبدالرحمن احمد بن علی بن شعیب نسائی (۳۰۳ق) نگاشته شد.[۳۰]
روایات ضعیف در کتاب نسائی فراوان است. ابن قیم در کتاب زاد المعاد فی هدی خیر العباد احادیثی از کتاب نسائی نقل کرده که بزرگان اهل حدیث در سند، دلالت و یا به هر دو جهت در آنها خدشه وارد کرده‌اند.
ناصرالدین ألبانی نیز در کتاب صحیح و ضعیف سنن نسائی بیش از هشتاد حدیث را ضعیف الاسناد دانسته و بیش از ۳۰۰ حدیث را ضعیف شمرده است.[۳۱]
نسائی، در پاسخ به استفسار مردم در بارۀ درستی همۀ احادیث سنن خود می‌گفت: «همۀ احادیث آن صحیح نیست و آن گاه احادیث صحیح را از مجموعۀ کتاب، نخست استخراج و جدا کرده و آن را مجتبی یا سنن صغیر نامید.»[۳۲]
سنن ابن ماجه
نویسنده آن محمد بن یزید بن ماجه قزوینی معروف به ابن ماجه (درگذشت۲۷۳ق) است.[۳۳]
این کتاب حدود ۴۰۰۰ حدیث را دربردارد که در میان آنها ۴۲۸ حدیث صحیح، ۱۹۹ حدیث حسن، ۶۱۳ حدیث ضعیف و ۹۹ حدیث منکر وجود دارد.[۳۴]
به اعتقاد سندی نویسنده حاشیه سنن ابن ماجه: در کتاب ابن ماجه حدود ۴۰۰ حدیثِ ضعیف الاسناد وجود دارد. روایات ضعیف و موضوعه(جعلی) به قدری در کتاب ابن ماجه فراوان است که برخی از بزرگان اهل سنّت این کتاب را از جرگه صحاح سته خارج دانسته‌اند و معتقدند سنن ابن ماجه لیاقت آن را ندارد که از صحاح به شمار آید و کتاب موطأ مالک را به عنوان کتاب ششم معرفی می‌کنند.[۳۵]
به اعتقاد بسیاری از عالمان سنّی کتاب ابن ماجه مشحون از احادیث موضوعه و ضعیف است! البانی در کتاب ضعیف سنن ابن ماجه و عبدالباقی در کتاب مفتاح السنن سنن ابن ماجه را نقد کرده‌اند.[۳۶]
اعتبار نزد اهل سنت
این کتاب‌ها در حوزه عقاید، احکام، تفسیر، و تاریخ صدر اسلام، به عنوان معتبرترین منابع اهل سنت به شمار می‌آیند. به طوری که آنان در همه مباحث خود به احادیث این کتاب‌ها استناد کرده و به آنها اعتماد می‌کنند. از این رو، مشهور شده که هر آنچه در صحاح سته آمده صحیح است.
نزد آنان صحیح بخاری و مسلم نسبت به چهار کتاب دیگر از اعتبار بیشتری برخوردارند[۳۷]، به گونه‌ای که تمام احادیث این دو کتاب را صحیح و مورد قبول دانسته و تردید در صحت آن را مخالف اجماع می‌دانند.
البته برخی از علمای اهل سنت معتقدند در صحاح سته احادیث ضعیف و موضوعه وجود دارد و بدین جهت کتاب‌هایی در این باره تألیف نموده‌اند.[۳۸]
علمای شیعه
از نظر علمای شیعه در این کتاب‌ها، هم احادیث معتبر وجود دارد، هم احادیث غیر معتبر، و حتی برخی از احادیث آنها با مسلّمات عقل و نص قرآن نیز منافات دارند. بنابراین نسبت به احادیث آنها باید پس از بررسی سند و متن اظهار نظر کرد.
اگر همۀ احادیث این کتاب‌ها صحیح باشد باید همه آنها در یک رتبه قرار گیرند.[۳۹]
پانویس
فتح‌الباری، ص۴۹۰
نک:حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون۵۴۵
فتح‌الباری،ص۴۶۵، ۴۷۸
فتح‌الباری، ص۴۹۱
حاجی خلیفه، ج۱، ستون۵۴۱؛ قسطلانی، ج۱، ص۱۹؛ ابن حجر هیتمی، ص۹؛ نَوَوی، ج۱، ص۱۲۰
ضمیری، ص۳۸۶
میلانی، ص۷۲
میلانی، ص۸۲-۸۴
طبسی، ص۱۹۹
حاجی خلیفه، ج۱، ستون ۵۴۱؛ قسطلانی، ج۱، ص۱۹؛ ابن حجر هیثمی، ص۹؛ نَوَوی، ج۱، ص۱۲۰
صحاح سته، مجله پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۷ش، شماره ۱۸، انتشار: ۳ مهر ۱۳۸۶، بازبینی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵.
طبسی، ص۲۰۲
طبسی، ص۲۰۳
میلانی، ص۷۲
درسنامه رجال‌مقارن، طبسی، ص۲۰۴
طبسی، ص۲۰۰-۲۰۱
طبسی، ص۲۰۰
طبسی، ص۲۰۰
برای دیدن این روایات: نک: درسنامۀ علم رجال، طبسی، ص۲۰۰-۲۰۱
طبسی، ص۲۰۳
میلانی، ص۹۷
طبسی، ص۲۰۳
ضمیری، ص۳۹۲
طبسی، ص۲۰۳
طبسی، ص۲۰۴
میلانی، ص۹۴
طبسی، ص۲۰۴
میلانی، ص۹۴
میلانی، ص۹۴
طبسی، ص۲۰۲
طبسی، ص۲۰۲
صحاح سته، مجله پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۷ش، شماره ۱۸، انتشار: ۳ مهر ۱۳۸۶، بازبینی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵.
البته برخی معتقدند به جای سنن ابن ماجه، موطا مالک جزو صحاح سته است. نک: جامع‌الاصول، ج۱، ص۱۹-۱۸۰ به نقل از میلانی، ص۷۰
طبسی، ص۲۰۴
میلانی، ص۹۸
طبسی، ص۲۰۴
میلانی، ص۷۰
میلانی، ص۹۹-۱۰۰
میلانی، ص۷۰
منابع
حسینی میلانی،علی، جواهر الکلام فی معرفه الامامه والامام، الحقائق، قم، ۱۳۸۹ش.
ابن حجرعسقلانی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، (مقدمه: هدی الساری)، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
احمدبن محمد قسطلانی، ارشادالساری فی شرح البخاری، بولاق، ۱۳۰۵ق.
ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
طبسی، نجم الدین، درسنامه رجال مقارن(آشنایی اجمالی با علم رجال و علمای رجالی شیعه و سنی)، گردآورنده: سید حمیدرضا روحانی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، ۱۳۸۵ش.
یحیی بن شرف نَوَوی، شرح صحیح مسلم، ج۱، چاپ خلیل میس، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
ضمیری، محمدرضا، کتاب شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی،موسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، ۱۳۸۲ش.
ویکی شیعه
