تهذیب الاَحکام، مجموعهای حدیثی از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د ۴۶۰ق/۱۰۶۸م) که تنها روایات حاوی احکام شرعی را جمعآوری کرده است. این کتاب از معتبرترین مجموعههای روایی و جزء کتب اربعه امامیه است و شیخ طوسی آن را قبل از کتاب الاستبصار نگاشته است.
معرفی اجمالی
تهذیب الاحکام، از معتبرترین مجموعههای روایی شیعه، سومین کتاب از کتب اربعه، و مورد قبول تمام علما و فقهای شیعه است.[نیازمند منبع] این مجموعه حدیثی، حاوی روایات فقهی و احکام شرعی است که از اهل بیت(ع) روایت شده است. شیخ طوسی این کتاب را در شرح و توضیح کتاب المقنعه از شیخ مفید نگاشته است.[نیازمند منبع]
کتاب تهذیب الاحکام، بیشتر روایات مورد نیاز برای اجتهاد فقها و مجتهدان فراهم کرده است. این کتاب همچنین شامل مباحث فقهی، اصولی، رجالی و بسیاری مباحث دیگر است.[نیازمند منبع]شیخ طوسی در این کتاب به مباحث اصول عقاید اشاره نکرده و فقط به بیان فروع و احکام شرعی، یعنی از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب دیات پرداخته است.[نیازمند منبع] ترتیب عنوانهای این کتاب، همانند کتاب المقنعه است.[نیازمند منبع] ادلهای که شیخ طوسی در این کتاب به آنها استدلال میکند، برگرفته از قرآن (ظاهر، صریح، محتوا، دلیل و یا معنای قرآن)، احادیث قطعی (مانند خبر متواتر و اخبار دارای قرائن قطعی دال بر صحت آنها) و اجماع مسلمین و یا اجماع علمای شیعه است و در آخر به روایات مشهور میان اصحاب نیز اشاره دارد.[نیازمند منبع] این کتاب شامل ۳۹۳ باب و ۱۳۵۹۰ حدیث است.[نیازمند منبع]
در آخر کتاب، بخش مشیخه آمده که حاوی استناد شیخ طوسی به کتابهایی است که از آنها روایت نقل کرده است.[نیازمند منبع] بر مشیخه کتاب تهذیب نیز شرحهایی نگاشته شده است؛ مانند شرح علامه سید هاشم بحرانی به نام «تنبیه الأریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب».[نیازمند منبع]
غرض از تألیف
به نوشته شیخ طوسی در مقدمه تهذیب الاحکام، یکی از دوستان وی از وجود احادیث به ظاهر متعارض در منابع شیعی با او سخن گفته و یادآور شده که این موضوع موجب انتقاد شدید مخالفان و جدا شدن برخی شیعیان ناآگاه از مذهب حق گردیده است، لذا از مؤلف درخواست کرده که شرحی استدلالی بر کتاب مقنعه شیخ مفید بنگارد که در آن علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسئله و احادیث مشهور، احادیث متعارض هم آورده شود و شیوه رفع ناسازگاری این احادیث با یکدیگر و تأویل آنها یا وجوه ضعف احادیث متعارض بیان گردد.[۱] کتاب تهذیب شیخ طوسی، در پاسخ به این درخواست تألیف شده و در واقع، خاستگاهی کلامی دارد.[۲]
زمان تألیف
زمان تالیف کتاب تهذیب الاحکام، به روشنی مشخص نیست، اما برخی محققان از برخی نشانهها تاریخ تالیف کتاب را استخراج کردهاند. بر این اساس، از تعبیر «ایّده الله»، درباره شیخ مفید، در مقدمه کتاب و بارها در جلد نخست و دو بار در آغاز جلد دوم، و تبدیل آن به «رَحِمَهُ اللَه» پس از آن، برداشت شده است که تألیف تهذیب در حیات شیخ مفید آغاز شده و پس از وفات وی (رمضان ۴۱۳ق) ادامه و پایان یافته است.[۳]
تهذیب الاحکام نخستین تألیف شیخ طوسی بوده و در آن به هیچ یک از آثار مؤلف اشاره نشده است. او در دیگر آثار خود بارها به این اثر ارجاع داده است.[۴]
به نوشته شیخ طوسی، تألیف کتاب استبصار، پس از پایان تألیف تهذیب الاحکام آغاز شده[۵] و کتاب العُدّه فی اصول الفقه پس از این دو نوشته شده است.[۶]
روش تألیف
طرح اولیه کتاب تهذیب الاحکام، بر پایه شرح کاملِ تمامِ مسائل کتاب مقنعه با استدلال به ادله قطعی (مانند قرآن، سنت متواتر، سنّت همراه با قرائن قطعی، اجماع) و نیز ذکر احادیث مشهور امامیان و تأویل یا تضعیف احادیث متعارض بوده است.[۷] در این شیوه تألیف که بیشترِ مبحثِ طهارت بر طبق آن نگاشته شده، مؤلف گاه به ادلّهای چون اجماع مرکّب (به اصطلاح متأخران)، اقوال مشایخ و وجوهی شبه عقلی استناد کرده[۸] و به احادیث اهل سنّت به طور مرسل اشاره نموده است.[۹] در این بخش کتاب، مباحث گوناگون قرآنی، ادبی (صرف و نحو و لغت) و دیدگاههای اصولی بسیاری بیان شده است.[۱۰]
شیخ طوسی گرچه ابتدا کتاب تهذیب الاحکام را با شرح کامل تمام مسائل کتاب مقنعه و همراه با استدلال به ادله قطعی مانند قرآن، سنت متواتر، اجماع و احادیث مشهور امامیه آغاز کرد، اما در ادامه برای پرهیز از پرحجم شدن کتاب و همچنین خارج نشدن از معیارهای یک کتاب حدیثی، روش خود را تغییر داد و تنها به ذکر احادیث شیعی و رفع تعارض آنها بسنده کرده است.[نیازمند منبع] وی سپس تصمیم گرفته که بدون تقید داشتن به مباحث مقنعه، بیشتر یا تمام احادیث فقهی را ذکر کند. از همین رو در سه جلد نخست، ابواب زیارات را افزوده است.[۱۱] بنابراین، کتاب تهذیب الاحکام شیخ طوسی، با دو روش مختلف تألیف شده است که علاوه بر تفاوت در حجم، در شیوه نقل سند احادیث هم با یکدیگر متفاوتاند.[۱۲]
اهمیت و جایگاه
کتاب تهذیب الاحکام، در مقایسه با سایر کتب چهارگانه، حاوی بیشترین احادیث فقهی است[نیازمند منبع] و از مهمترین منابع استنباط فقهی فقهای امامی به شمار میرود.[نیازمند منبع]
جوامع مهم حدیثی شیعه مؤلف متوفای تعداد احادیث توضیحات
المحاسن احمد بن محمد برقی ۲۷۴ق حدود ۲۶۰۴ مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف از قبیل فقه و اخلاق
کافی محمد بن یعقوب کلینی ۳۲۹ق حدود ۱۶۰۰۰ اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق ۳۸۱ق حدود ۶۰۰۰ احادیث فقهی
تهذیب الاحکام شیخ طوسی ۴۶۰ق حدود ۱۳۶۰۰ احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار شیخ طوسی ۴۶۰ق حدود ۵۵۰۰ احادیث فقهی
الوافی فیض کاشانی ۱۰۹۱ق حدود ۵۰۰۰۰ جامع اخبار کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی اخبار
وسائل الشیعه شیخ حر عاملی ۱۱۰۴ق ۳۵۸۵۰ احادیثِ فقهی موجود در کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار علامه مجلسی ۱۱۱۰ق حدود ۸۵۰۰۰ جمع آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل میرزا حسین نوری ۱۳۲۰ق ۲۳۵۱۴ تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینه البحار شیخ عباس قمی ۱۳۵۹ق ۱۰ جلد ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینه البحار شیخ علی نمازی ۱۴۰۵ق ۱۰ جلد تکمیل سفینه البحار
جامع احادیث شیعه آیت الله بروجردی ۱۳۸۰ق ۴۸۳۴۲ در بردارنده همه روایات فقهی شیعه در جای مناسب
میزان الحکمه محمدی ری شهری معاصر ۲۳۰۳۰ ۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات محمدرضا حکیمی معاصر ۱۲ جلد ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی
اهمیت فقهی
کتاب تهذیب الاحکام، به گفته بحرالعلوم، غالبا فقها را از دیگر کتب حدیثی بینیاز میکند.[۱۳] سید ابن طاووس، کتابهای کافی و تهذیب را از بزرگترین کتب فقهی شمرده[۱۴] و علامه حلّی، تهذیب الاحکام را اصل فقه خوانده و آن را همراه با مقنعه از بزرگترین منابعی دانسته که از آنها بهره فقهی برده میشود.[۱۵]
در منابع فقهی، دیدگاههای شیخ طوسی در تهذیب، فتوای او تلقی شده و به فراوانی توسط فقها و عالمان دیگر نقل و بررسی شده است.[۱۶]
برخی فتاوای شیخ طوسی در تهذیب الاحکام، از آرای اختصاصی او بوده یا قائلانی اندک داشته است.[۱۷] گاه فتوای وی در این کتاب و کتاب استبصار، با فتوایش در سایر آثار فقهی او متفاوت است.[۱۸]
اهمیت حدیثی
کتاب تهذیب الاحکام علاوه بر جنبه فقهی، از نظر حدیثی نیز در میان فقها و عالمان شیعه، مهم تلقی میشود[نیازمند منبع] و علاوه بر کتابهای فهرست که به ذکر و توصیف آن پرداختهاند،[۱۹] در آثار حدیثی بعدی همواره به تهذیب الاحکام استناد و از آن نقل شده است.[۲۰] نقل فراوان از تهذیب الاحکام در آثار سید بن طاووس، حاکی از اهمیت این کتاب تلقی شده است.[۲۱] همچنین ابن ادریس شماری از احادیث جالب توجه آن را برگزیده و در پایان السرائر آورده است.[۲۲]
برخی عالمان اخباری به استناد سخن شیخ طوسی در العُدّه فی اصول الفقه[۲۳] صحت احادیث تهذیب (مانند دیگر کتب چهارگانه حدیث) را مورد تایید قرار دادهاند[۲۴]. با این حال آیت الله خویی با استناد به تصریح شیخ طوسی درباره ضعف بسیاری از احادیث متعارض، نظر عالمان اخباری مذکور را زیر سؤال برده است.[۲۵]
شروح و حواشی
آقا بزرگ تهرانی در کتاب خود الذریعه، ۱۶ شرح و بیست حاشیه بر تهذیب معرفی کرده است.[۲۶] برخی منابع، از آثار دیگری هم نام بردهاند که حاشیه بر تهذیب الاحکام بودهاند؛ مانند حواشی شیخ احمد احسائی،[۲۷] حواشی میرداماد بر کتب اربعه[۲۸] و «جامع الحواشی».[۲۹]
همچنین ملاذ الاخیار اثر علامه مجلسی در ۱۶ جلد، شرح کامل تهذیب الاحکام است.[۳۰] در این شرح، مطالب بسیاری از دیگر شروح تهذیب بهویژه شرح محمدتقی مجلسی و عبدالله تستری نقل شده است.[۳۱]
آثار مرتبط با تهذیب الاحکام
علاوه بر کتابهای شرح تهذیب الاحکام و حواشی آن، ترجمهها و خلاصههایی از این کتاب هم چاپ شده است؛ از جمله:
ترجمه تهذیب الاحکام، از محمدتقی گیلانی.[۳۲]
ترجمه تهذیب الاحکام، اثر محمدیوسف گورکانی.[۳۳]
مختصر مزار کتاب التهذیب، از محمد جاوجانی.[۳۴]
گزیده تهذیب، از محمدباقر بهبودی.[نیازمند منبع]
تنبیه الاریب و تذکره اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب، اثر سید هاشم بحرانی و گزیده آن: انتخاب الجید من تنبیهات السید، از حسن دمستانی.[۳۵]
رساله فی اسانید التهذیب، از فخرالدین طُرَیحی.[۳۶]
تصحیح الاسانید، اثر میرزا محمد اردبیلی، مؤلف جامع الرواه.[۳۷]
ترتیب اسانید کتاب التهذیب، اثر آیت الله بروجردی با خط حسن نوری همدانی. چاپ نخست این کتاب با نام «تنقیح اسانید التهذیب» چاپ شده است.[نیازمند منبع]
نسخههای تهذیب
نسخههای خطی فراوانی از کتاب تهذیب الاحکام در کتابخانههای اسلامی نگهداری میشود.[۳۸] قدیمیترین نسخه تاریخدار تهذیب الاحکام (تاریخ کتابت: ۵۷۵ق) که جلد چهارم و بخشی از جلد پنجم کتاب را در بردارد، در کتابخانه آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی در قم نگهداری میشود.[۳۹]
کتاب تهذیب الاحکام نخستین بار در دو جلد رحلی به تصحیح احمد شیرازی و باقر قوچانی در ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ شمسی چاپ سنگی شد. چاپهای دیگر تهذیب الاحکام در قطع وزیری و در ده جلد است؛ یکی به تصحیح سید حسن موسوی خرسان که در نجف چاپ شده و دیگری به تصحیح محمدجعفر شمس الدین که در بیروت انتشار یافته و آخری، به تصحیح علی اکبر غفاری، چاپ تهران.[نیازمند منبع]
پانویس
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲-۳.
عابدی، «شیوه شیخ طوسی در تهذیب الاحکام»، ص۳۳-۳۵.
شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ص۱۸۶.
شیخ طوسی، النهایه، ۱۳۹۰ق، ص۲۳۵و۲۴۳؛ شیخ طوسی، الجمل والعقود فی العبادات، ۱۳۴۷ق، ص۱۶۰؛ شیخ طوسی، کتاب الخلاف، ۱۴۰۷-۱۴۱۷ق، ج۴، ص۱۵و۱۱۰؛ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۵۶، ج۷، ص۱۲۳؛ شیخ طوسی، التبیان، بیروت، ج۳، ص۱۲۱؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲و۱۰و۱۴و۱۳۳و۱۳۷و۱۵۵و۱۷۵.
شیخ طوسی، الاستبصار، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۲-۳.
شیخ طوسی، العده فی اصول الفقه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۳۷.
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق، ج۱، ص۳.
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲۵و۲۹و۷۵و۹۵و۲۹۰و۲۹۴.
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق، ج۱، ص۶۳و۸۳-۸۴و۹۶.
شبیری، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، ص۱۷۹-۱۸۷.
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۷۸-۱۳۸۲ق، ج۱۰، مشیخه، ص۴.
شبیری، «چهار مقاله»، ص۱۸۱ـ۱۸۴.
بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۲۹.
ابن طاووس، فتح الابواب، ۱۴۰۹ق، ص۲۹۲.
علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۷-۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۵۵.
ابن ادریس حلّی، السرائر، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۳۴-۳۳۵؛ نیلی، نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه والنظائر، ۱۳۸۶ق، ص۹و۱۱؛ محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۳۶۴ق، ج۱، ص۳۴و۴۳و۵۵؛ آبی، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، ۱۴۰۸-۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۸و۶۰و۱۰۸؛ علامه حلّی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۹و۵۶؛ علامه حلی، تذکره الفقها، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۲۵، ج۴، ص۱۳۰؛ شهید اول، الدروس، ۱۴۱۲-۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۰۳و۲۰۱.
علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۷-۱۴۱۹ق، ج۱، ص۳۳۹، ج۲، ص۳۸، ج۳، ص۳۱۰؛ فخر المحققین، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷-۱۳۸۹ق، ج۱، ص۷۳.
علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۷-۱۴۱۹ق، ج۱، ص۴۰۸-۴۰۹.
شیخ طوسی، الفهرست، ص۴۴۷.
طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۳۲و۱۳۷.
کولبرگ، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ۱۳۷۱ش، ص۵۵۰.
ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۲۸-۶۳۲.
شیخ طوسی، العده فی اصول الفقه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۳۷.
فیض کاشانی، کتاب الوافی، ۱۳۶۵-۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۳-۲۴.
خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۹۵-۹۷.
نگاه کنید به: آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۰۷، ج۴، ص۵۰۵-۵۰۷، ج۶، ص۵۱-۵۳و۲۵۷، ج۱۳، ص۱۵۶-۱۵۹، ج۱۶، ص۱۸.
بحرانی، انوار البدرین، ۱۴۰۷ق، ص۴۱۲.
علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۸۰ش، ج۱۱۰، ص۴.
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۵۱.
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲۲، ص۱۹۱.
علامه مجلسی، ملاذ الاخیار، ۱۴۰۶-۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۳.
مجلسی، رساله انساب خاندان مجلسی، ۱۳۷۰ش، ص۲۶۷.
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۹۲.
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۰، ص۲۰۸.
مدیرشانهچی، تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۱۴۶.
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۱، ص۶۴.
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۹۳.
شهرستانی، «نسخههای خطی مؤلفات شیخ طوسی…»، ص۱۰۴ـ۱۱۳.
مدیرشانهچی، تاریخ حدیث، ۱۳۷۷ش، ص۱۴۵.
منابع
آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، قم، چاپ علیپناه اشتهاردی و حسین یزدی، ۱۴۰۸-۱۴۱۰ق.
آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن، الذریعه إلى تصانیف الشیعه، ایران، اسماعیلیان قم و کتابخانه اسلامیه تهران، ۱۴۰۸ق.
ابن ادریس حلّی، محمد بن احمد، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، ۱۴۱۰-۱۴۱۱ق.
ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنه، چاپ فضل اللَه نوری، چاپ افست، ۱۳۶۷ش.
ابن طاووس، علی بن موسی، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، قم، چاپ حامد خفاف، ۱۴۰۹ق.
بحرانی، علی بن حسن، انوار البدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، قم، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی، چاپ افست، ۱۴۰۷ق.
جزایری، عبدالله، الاجازه الکبیره، قم، چاپ محمد سمامی حائری، ۱۴۰۹ق.
حسینی اشکوری، سید جعفر، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی، ۱۴۱۰ق.
خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق.
شبیری، محمدجواد، چهار مقاله، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ش.
شبیری، محمدجواد، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام»، در مجله علوم الحدیث، سال ۳، ش۶.
شهرستانی، سید صالح، «نسخههای خطی مؤلفات شیخ طوسی در کتابخانه ملی ملک»، در یادنامه شیخ طوسی، ج۱، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴ق.
شیخ طوسی، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، چاپ حسن موسوی خرسان، ۱۳۹۰ق.
شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی.
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، نجف، چاپ حسن موسوی خرسان، ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ق.
شیخ طوسی، الجمل و العقود فی العبادات، مشهد، چاپ محمد واعظزاده خراسانی، ۱۳۴۷ش.
شیخ طوسی، العده فی اصول الفقه، قم، چاپ محمدرضا انصاری قمی، ۱۳۷۶ش.
شیخ طوسی، کتاب الخلاف، قم، ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷ق.
شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، چاپ محمدتقی کشفی، ۱۳۸۷ش.
شیخ طوسی، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، ۱۳۹۰ق.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، چاپ علاء آل جعفر، ۱۴۱۶ق.
عابدی، احمد، «شیوه شیخ طوسی در تهذیب الاحکام»، در آینه پژوهش، سال ۹، ش۱.
علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، ۱۴۱۴ق.
علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹ق.
علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق، مشهد، ۱۴۱۲ق.
علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، ۱۳۸۰ش.
علامه مجلسی، محمدباقر، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم، چاپ مهدی رجائی، ۱۴۰۶-۱۴۰۷ق.
فخرالمحققین حلی، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم، چاپ حسین موسوی کرمانی و دیگران، ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹ق.
فیض کاشانی، محسن، کتاب الوافی، اصفهان، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ش.
کولبرگ، اتان، کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمه علی قرائی و رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۱ش.
مجلسی، حیدرعلی، رساله انساب خاندان مجلسی، چاپ علی دوانی، تهران، ۱۳۷۰ش.
محدث نوری، میرزا حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰ق.
محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، ۱۳۶۴ش.
مدیرشانهچی، کاظم، تاریخ حدیث، تهران، ۱۳۷۷ش.
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه (رجال النجاشی)، قم، چاپ موسی شبیری زنجانی، ۱۴۰۷ق.
نیلی، حسین بن محمد، نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، نجف، چاپ احمد حسینی و نورالدین واعظی، ۱۳۸۶ق.
پیوند به بیرون
ویکی شیعی
